Unbiased columnism # 1.4

Brochures with a bite

Stockholm, Wednesday, 27 May 1998

[Previous installment: To want a pie and eat it. This court case – the main case in the many Scientology vs Panoussis series – deals with copyright infringement. Did Zenon violate RTC’s rights when he had OT2 and OT3 on his homepage, and did he post the NOTS? Day one of this case was mainly spent discussing settlements.]

9:15. Yesterday, Magnusson hadn’t finished his opening statements — in which you state your position — and is allowed to continue. He doesn’t take long and speaks only about OT2, OT3 and the NOTS, the authenticity of which will be proved later on, amongst others during the hearing of witnesses. “You can’t use witnesses to put forward new statements in a case like this,” the president of the court reminds him; “You can only use them to prove a previously stated argument.” Hmm. Anyway, Magnusson states, the most important proof has already been filed: the registration number copies. These prove the authenticity of the NOTS and testify to the fact that they are copyrightable: only material that has a certain amount of originality (“value”, or “dignity” in Swedish law: meaning, they must be distinctive, creative, testify to a personal style or something) can be registered, Magnusson explains. And yes, the OTs and NOTS therefore must have met this necessary level of originality. “Excuse me,” Zenon interrupts. “will you please state which material was filed with the Registration Office? Were those masked or unmasked OTs and NOTS?” Zenon asks. “Masked,” Magnusson replies. Exit argument. Who on earth can judge the level of originality of a masked text?

OT2 & 3 and the NOTS are a recurring subject. Magnusson mentions that Zenon had copies of the OT/NOTS on his disks — but which version, Zenon wants to know? To which NOTS were they compared? Attachment 37? 24? 126?

Zenon starts his opening statement. How can something that is on the net end up on his disks? Where did he get this stuff in the first place? He lectures about e-mail, Usenet, the Web, about downloading, browsers, urls, hyperlinks, headers. He speaks a couple of sentences and then waits for the judges to finish their notes before he continues. Smart. This is a verbal case; files are assumed to be used for referral only, and the judges will base their decision upon their assessment of what they are told. [Also, he later explains me, the judges asked him twice or thrice to please slow down.]

“I found OT2 and OT3 on the Web,” he explains. “There were lots of copies.” He mentions the case in Holland which triggered him: RTC sued over OT2 and 3 and lost: the Dutch court in March 1996 allowed my mixture of summary, comments, notes and quotes. “This same file that RTC sued somebody else over, is now by the way being claimed as copyrighted by themselves in this case,” he remarks, referring of course to file 143 of attachment 126. Magnusson uneasily shifts in his chair.

Zenon proceeds with his historical outline, argument and position. The announcement of his homepage, the ensuing Kobrinogram, his provocative tone, the aggression RTC had displayed against ISPs, their cancel messages, their demands that providers terminate users’ accounts, how what he is doing is in sync with what others on the net are doing, how he has always been totally open about who he was, what he did, why, and even told them how they could stop him. A Swedish Scientology member who is sitting two rows behind me makes derogatory noises. “Psah. Pfah!”

Now, can OT2 and 3 as included in the Fishman Affidavit, be considered to be quotes? The originals, McShane has at one point testified in cross-examination, total to 300 and 200 pages respectively. The Fishman OT2 and OT3 quotes may be huge, but not in proportion to the total amount of text. The Fishman Affidavit contains no more than 7 or 8 percent of the total number of pages. And yes, there are many questions surrounding the authenticity of OTs/NOTS: RTC has the habit of claiming everything to be theirs. Including, in this case, dialect versions of NOTS (Swedish chef, Jamaican, Nuyorikan); my rendering and criticism of Hubbard; cut-up, mixed and reshuffled versions of NOTS. It would appear that whenever a Hubbard phrase shows up in any text, no matter whose, RTC claims the copyright to the wholeof this text.

Zenon refers to documents and attachments quite often. The nasty bit is that he will often use Magnusson’s own filed stuff in order to make a point for himself: he’s using Magnusson’s material against RTC. And something else becomes clear. The judges need to look up most of the document Zenon refers to. They are not very familiar with the files. Magnusson has simply been spamming the court and his own virtual flood of files has prevented the judges from preparing well. And they don’t like it.

Coffee break.

Zenon discusses September 1996, when he filed a NOTS pack at Riksdagen (the Swedish parliament) and the Administrative Section of the court — which is how the NOTS became publicly accessible in Sweden. He gave a copy to parliament because he wanted to instigate a discussion about CoS and the NOTS, he states. Since he gave only one copy to parliament, which can be considered to be a ‘limited circle’, he did not publish or distribute these NOTS, he argues.

Why he handed over a copy to the Administrativa Avdelningen — the Administrative Section — is a more delicate matter. They had one already, which was not given them by himself but which ended up being there as a result of the procedure he was involved in. Administrative sections of courts file stuff. That’s what they are for. At one point, Zenon himself was sent a copy retrieved from the Administrative Section — somebody had ordered a copy and had requested that it be sent to him. Anybody can get one, for just a small administrative fee. Later, when the Administrative Court’s own copy was stolen by a Scientologist, Thierry Duchaunac, Zenon provided them with a fresh pack: the copies he himself was given.

Time to discuss the OTS, the NOTS and the beliefs of Scientology itself. Zenon delves into it, making snide remarks about Hubbard’s career as a science fiction writer, about the ‘gains’ and ‘wins’ CoS promises; about Thetans; about the need to inform the public beforehand about which tenets of belief they will be supposed to subscribe to, once a member. “It is a matter of consumer’s rights, in a way.”

McShane gets very nervous and slips Magnusson a note. Magnusson immediately interrupts. “We’re not here to discuss Scientology’s merits and also, I’m afraid that Panoussis is trying to disclose some of the secret materials right now.” “I’m not quoting, just saying something about them,” Zenon retorts, but the judges agree that Scientology’s character is not to be judged today.

Next issue: the rights to the texts. There is this spaghetti-structure which becomes a Gargantuan, Gordian knot. The structure is self-referring, seems to be licensing rights years after they have already licensed them to others while not having retrieved them; dates and years do not match, and some documents are signed one year yet refer in the body of the text to dates years ahead. (McShane quickly gets up to whisper something to Magnusson again.) Magnusson speaks up; there is a short discussion and much leafing through documents.

“I am only trying to show you that these rights and licenses are not as clear-cut as RTC and Magnusson say they are, and I would like to show this by using their own documents.” I do believe that at one point he states that one of the documents handed in carrying RTC’s or CST’s or Starkey’s signature to be a forgery: the word “förfalskning” is being used quite often. McShane quickly confers with Magnusson. McShane’s face is red with anger. He sits down again. Everybody looks at documents, files and folders. McShane goes over to Magnusson once more. “Are we all talking about the same document?” the president wishes to know. Magnusson speaks: all this talk about forgery amounts to character assassination. The president renders a speech. He wants to know whether Zenon has referred to this matter previously in his briefs; if not, he is bringing up new issues, which is not allowed. Also, the president insist, we’re not adhering to schedule and he is not, repeat: not going to sit here until eight o’clock in the evening.

Lunch break.

Zenon goes through his previous briefs in a hurry, and does indeed find some previous references to forgery or fakes. We smoke, talk with a journalist in training, smoke, eat a sandwich, smoke, drink coffee, smoke; and the hour is gone. Time flies when you’re having fun.

The critics having lunch

13:00. Zenon will not let go. He takes up the issue once more by referring to David Mayo. Hubbard wasn’t the only one to write NOTS; some of them have been written by Mayo only, some of them were written by the both of them, others by Elron only. Can RTC claim copyright to all of them? Did CST have the right to license those? There’s rights residing with CSC too. How about those?

The court needs to decide on whether this is or is not going to be part of this lawsuit. They wish to confer amongst themselves; we go out and smoke.

14:00. Next. Can these documents – OTs and NOTS – be considered to be published? Now, that is a question. Material is considered to be ‘published’ once it gets spread beyond the ‘inner’ or ‘limited’ circle of people in the immediate surroundings of the author. CoS argues that they have only spread the OTs/NOTS within a “limited circle”, and that they thus cannot be considered to have been ‘published’, that is: distributed to the public.

Then again, Zenon argues, these same materials are in Saint Hill, in Clearwater, in Flag, in other places; CoS itself claims that thousands and thousands of people have read and studied them. Zenon had filed an attachment (three CoS ad brochures and two magazines) that claim that many have studied — and all can study — the NOTS. “Why don’t you come to Flag and improve your life? Study New OT5 at Flag!” one says. This brochure is sent to all CoS-members. All are ‘invited’ to come and study OT5. “You can come to Flag clear and go home OT!” states another leaflet. CoS-magazine ‘Source’ has a price-list for OTs and NOTS, broken down into membership prices and non-membership prices. He points at the completions list. So many people passed OT2, so many OT3; so many passed NOTS this or NOTS that. Some of these successful students are from the US, others from Canada or Europe. Elsewhere it says: “We produce more than one thousand OTs per year!” Or: “Advanced Org LA is really booming! So many Class VIII Auditors produced!” Or: “Become an OT3!” They say they ‘make’ a thousand OTs per year as well. If the audience CoS here states it caters to does not constitute more than a ‘limited circle’, Zenon continues, then what the fuck does?– Nice touch, Zenon, to throw their own promotion material back at them.

[Zenon couldn’t find his copy of ‘Source’, so he goes over to the bench and borrows the court’s, and shows it to them, standing there and reading aloud. After a couple of minutes, they invite him to try the overhead projector. Don’t work, of course. You need transparent sheets for them, not glossy paper. So Magnusson goes up to the bench as well.]

Meanwhile, Scientology claims that Zenon has distributed to more than a limited circle by handing them in to parliament, which consists of 349 people only. Aren’t those two arguments contradicting one another? You can’t have your cake and eat it, is what he says.

And RTC claims damages. But haven’t high Dutch CoS-members stated that their members would never ever take material from the net instead of from their own church? So, they wouldn’t sell less, would they? So, why claim damages?

Break. In session, and in ARC as well I assume. McShane hated this last bit.

After the break. The first witness is going to be heard. It’s Ms Alexandersson again, who testified in Monday’s court case too. Same testimony, same comparison, same nutty NOTS; it’s just that we have different judges, and a different court case. This time however she will be prepared. She will know about the cut-up NOTS and know that RTC has claimed my article as theirs.

17:00. Zenon enters the smoking room. “We finally agreed upon one thing,” he says. “RTC has by now admitted that attachment 126 is for perhaps 85% scrambled text and that the rest is Borkified versions.” He starts lighting his cigarette. The intercom ding-dongs an announcement: Zenon is called back into the courtroom. He sighs, drops his cigarette, and goes back in again.

Later on, we get the full story. The notary — who had been comparing the Nutty NOTS to material RTC claims is original NOTS — was meticulous beyond boring. Even the court tried to rush her. At one point Zenon proposed that she would simply state how many pages (out of 700) were similar, defining ‘similar’ as in allowing for five or six places where different spelling or interpunction was used. Even this didn’t speed Alexandersson’s snail pace.

After tedious and boring hours — Zenon almost fell asleep — RTC is finally prepared to admit that, considering the perl’ed NOTS and my article, 180 out of 200 files in Attachment 126 are scrambled NOTS. RTC also admitted that no scrambled and relocated portion of paragraphs is longer than three, at most four sentences. Then again, they maintained that they had copyright over the scrambled NOTS. And they insisted that this copyright had been infringed upon.

Wow. These guys are crazy, and want to make copyright jump through every hoop.

Five minutes later, we are allowed to re-enter as well.

Magnusson and Zenon are arguing. The president sometimes intervenes. Suddenly, it is visible what a lawsuit is all about: two warring parties who need someone else to settle their fight. Magnusson and Zenon can not, will not, agree upon anything. This case is exemplary.

They even argue about the amount time each party needs, will take or may have. RTC has lots of witnesses they want to call, for instance the bailiff, who is supposed to testify as to what he found on a diskette of Zenon’s. They argue about what was on his hard disk and this diskette. The diskette was used to copy something on from Zenon’s hard disk and was then compared, and found to be similar to attachment 37 — alleged NOTS.

The court, to Zenon: “Can you accept that the material on this diskette was the same as attachment 37?” Zenon: “No. The stuff on my hard disk is attachment 37. It is not another instance, it is the same material: the print came from that file., I printed it for my own personal use. Now, I know what was on my hard disk, I know what is in attachment 37, and I will gladly admit that those are indeed the same. We don’t need a witness for that. But if RTC wants to bring in this diskette — who am I to know what they might have done with it?” RTC wants the witness to be heard anyway. The court sighs.

[Unbiased columnism is a series of seven court reports on the proceedings of Scientology versus Zenon Panoussis. This series covers the May 22,1998 – June 3, 1998 sessions. Next: You know that you are being sued by Scientology when….]

Unbiased columnism # 1.3

Settlement talks: to want a pie and eat it

Stockholm, Tuesday, 26 May 1998

[Previous installment: ‘The material’, or: ‘NOTS? Which NOTS?’ Note: This is a mixed issue: part of it is written by Zenon, and part by Karin. The main reason for that is that most of the day Zenon was in a closed courtroom doing settlement talks, while Karin was closed in in a smoking room.]

This court case is the main one in RTC vs Panoussis. It deals with the question whether Zenon has infringed upon Scientology’s, or rather, RTC’s copyright of L. Ron Hubbard’s text when he had the OTs on his homepage and posted the NOTS. This case will be heard by three judges; one of them has been concerning himself with it for one year and a half already.

Zenon:

I had met the entire scientology delegation the day before, on my TRO case, and I had taken the opportunity to ask McShane what he thought about a possible settlement; our meeting is described in UC #2. So on Tuesday, when the “main” case was opened and the chairman asked in a rather imperative tone if there was any possibility that the parties could reach a settlement, I was in position to raise my shoulders and say that yes, I proposed that yesterday, but RTC seems quite unwilling. Magnusson said that my conditions were utterly unreasonable.

The chairman was not prepared to dismiss the matter that easily and I, on my part, was not prepared to let Magnusson call me unreasonable. I turned the tables and said that I will listen to any settlement proposal that RTC might want to put forward. This opened for formal settlement discussions, that the court was not only prepared to assist, but actually very eager to see come through.

Settlement discussions are not part of the court proceedings, so they are not open to the public unless both parties agree they should be. RTC did not agree and the courtroom was cleared. The judge that has handled the case during the 1,5 year preparation was to handle the settlement talks as well.

Karin:

This was the weirdest day of all. The public was let into the courtroom and, almost immediately afterward, requested to vacate it. This happened a couple of times, to the point where everybody in the audience started to feel a bit dizzy and believed they were being trained in order to take the part of the puppets you’ll find in weather boxes. In. Out. Sunshine. Rain. In. Sun. Out. Thunder.

Zenon’s face reflected the many changes in the weather. Whenever there was a break in the negotiations, or when the judges wanted to speak with each party separately, he joined us in the smoking room and attempted to briefly explain how things stood. Rain. Sun. Unsettled, mainly.

Zenon:

Being the plaintiff, RTC was first to be subjected to pressure from the court to settle. I don’t know what they were told, but they looked less than happy when they left the courtroom and I entered it for my one-to-one discussion with the judge. I guess I looked less than happy myself after it.

The point of the court was that both parties had something to lose by insisting on a ruling, that both parties could gain something by settling and that the main characteristic of a settlement is that it leaves both parties dissatisfied, albeit less dissatisfied than what they risk to be if the case comes to a ruling. I have to admit they are right on this.

I put forward the same proposal I had given McShane the previous day (incidentally the same one I put forward last year): RTC admits that the OTs and NOTS are open to fair use and I admit copyright infringement, pay damages and treat the OTs and NOTS with the same amount of respect (in the copyright sense) that I treat any other text with. I was confronted with RTC’s counterproposal: that I admit infringement and they let me off damages and legal costs.

I explained that (1) I didn’t publish the disputed texts in order to avoid paying damages because if that had been my goal, I would have abstained from publishing them in the first place and (2) given the fact that I am basically broke, I won’t be paying any damages or legal costs anyway, so there’s nothing in for me in RTC’s proposal.

There was evidently a hope for a settlement on both sides, but not a basis for it. So the court brought us together, face to face with each-other and with all three judges. Let’s argue.

We did. The chairman took the initiative, “took” as in “categorically refused to let anyone else have it”. Both Magnusson and myself were quite prone to escalate arguments into dead-ends, so the chairman wouldn’t let us argue with each-other, but rather take over and apply pressure to both sides to decrease their demands.

Karin:

As time progressed, the critics in the smoking room became increasingly nervous. Joe Harrington was having his birthday. Somebody started singing him a birthday song and before he knew it, he was treated to anniversary songs in Swedish, Danish, Dutch and English. Whenever the door would open, we would expectantly turn our eyes, hoping it was Zenon.

The Scientologists in the corridor were increasingly nervous, too. There was much pacing. Hardly anybody spoke, let alone sang. Some lawyers leafed through papers. Most Scientologists simply sat or paced, eyes vacantly staring into space. Then again, they are trained to stare hard. So perhaps they were practising Training Routines while we were practising birthday songs.

I went out a couple of times and mingled with the Scientologists. All refused to even acknowledge my presence — except Cowboy Boots, that is, who tried to strike up a conversation about my t-shirt. Church of Euthanasia. Yes, ordered via the net. I expected him to flinch at the word ‘net’, but he didn’t. I jotted down the url for him.

Zenon:

At some point, RTC in the person of McShane accepted in principle that they could concede certain limited use by the public of the OTs and NOTS. The discussion turned into how that could be put into an agreement between RTC and me, that would be binding for RTC towards the public. At that moment everything looked bright: if we agreed in essence, putting the agreement on paper should pose no problem. I was naive, and so was the court: RTC had no intention to give away anything at all.

Karin:

Zenon entered the smoking room, fuming without the aide of a Camel. ‘Guess what,’ he said. ‘They will allow fair use. But to me only!’ And before he’d taken three puffs of a freshly lighted cigarette he would be ordered back in again.

‘We’re this close to an agreement,’ he would say. Or: ‘Fuck, they are redefining terms again!’ And once, during a slightly longer break: ‘I simply don’t understand. McShane seems prepared to accept the current settlement terms, the court is obviously pressing him to accept, and yet he doesn’t. It is as if something were holding him back. And he knows he will lose the case in as far as their claim that this is unpublished material is concerned.’

‘Perhaps it’s not something that is holding him back, but somebody,’ I conjectured. ‘He anwers to Miscavage. And RTC’s license with CST binds him to sue under all circumstances. Perhaps he’d like to strike a deal with you but simply cannot.’

‘I’ll ask him,’ said Zenon, and left the smoking room again, this time to talk with McShane in the corridor, without any judges present.

Ten minutes later, I could no longer wait. I went out as well.

And found Zenon in the corridor, surrounded by Scientologists. I joined them. McShane was standing face to face with Zenon, upper body bent towards him, shoulders hunched, looking terribly red in the face. He was angry, arrogantly angry. ‘Bullshit,’ he said, in a most derogatory tone, ‘bullshit.’ ‘But why do you think I’m doing this?’ Zenon asked. ‘Why do you think all of us are doing this? Do you really believe that we do this just to harass you?’ McShane threw me a sideways glance and returned his gaze at Zenon. My presence there obviously confirmed his beliefs that yes, there was this major conspiracy against Scientology going on and that we were partaking in it. ‘Bullshit!’ he repeated. ‘It is to harass us. That is your only motive,’ and for one moment I truly believed he was going to spit on the court’s carpet. He spoke as if Z was vermin, a despicable entity, an irritating insect that needed to be trampled and crushed and utterly wiped out, and as if he, and he alone, had the power to do so. Yet his facial expression and his posture belied him. McShane was arrogant, no doubt about it, but very unsettled as well.

It turned out that the question Zenon had posed to McShane was: ‘Is there anybody else you need to consult on this settlement matter? Do you need anybody’s permission to sign an agreement?’

‘You’re looking at the man,’ McShane had proudly answered (thereby, and that is rather interesting, belying both Vorn’s and Small’s testimony of the following day).

‘Then what is the reason why you don’t?’ Z had continued. And that is when McShane had exploded.

Before they could finish their argument, Zenon was called back in. Five minutes later, McShane followed suit.

What was keeping McShane from agreeing to a settlement, we later decided, was L. Ron Hubbard. Elron had said that OTs and NOTS are to be considered unpublished, and so they shall be. You cannot argue with source, and you must obey the Tech.

Zenon:

For every formulation proposed by me or the court, Magnusson would have an objection and introduce a new reservation. At first they would accept that “the material” could be subject to fair use. Then “fair use” was not any normal fair use. Next, they would accept that individuals are allowed to make copies for personal use, but only if the original used to make the copy was legal. “Legal”, as it turned out, was to be defined by RTC, probably as “RTC’s own copies only”, their standard claim being that all copies not in their own possession – even the ones in this same Stockholm court that are being lent out on a daily basis – are illegal by definition. Then “personal use” had to be re-defined to mean strictly personal use, so that the normal right to spread a personal use copy to family and friends would be excluded. Consequently, a copy for personal use could not be used as an original to another copy for personal use. In short, RTC was only prepared to allow the public to make copies of originals that are not available, and such copies could be used for nothing more than their original could be used for.

I was under just as severe a pressure from the court as the RTC was, so I went along and accepted many more limitations to my original proposal than I would ever have been happy with. Yet that didn’t help. Every time I went along with yet another limitation, Magnusson put forward yet another reservation. At the end, when I exploded and refused to discuss settlements any more, RTC’s proposal of a settlement agreement stood as follows:


Panoussis admits copyright infringement.
RTC accepts every use of the material that is legal.

Taste this. They accept every use that is legal. As if they had any alternative to accepting legal use. They keep their position that no use whatsoever is legal, and then “accept” the rest – i.e. nothing. And they expect me to sign an agreement that would constitute a statement on my part that it is up to RTC to accept legal use or not, and that we should all be grateful to them that they do. In practice they were asking me to sign an admission that they stand above the law, but are so generous as to concede to abide by it anyway. End of settlement talks.

Yet, I don’t think they were satisfied with the outcome. McShane looked really pressed during the talks. At times he looked like somebody between a hard place and a rock, just short of being in agony, in all contrast to what you would expect from a high OT representative of the almighty RTC, in court against a lowly copyright terrorist. He looked as if he thought that both his alternatives – settle and not settle – were equally bad, and he was anyway forced to take the predestined road to self-destruction.

At 13.54 the settlement talks broke down definitely and the normal hearing of the case was resumed. The public was let in, Magnusson made his opening statement. At 16.45 it was my turn, and I had no idea where to begin; I was as badly prepared as one can be. Thanks to the delay the settlement talks brought about, I was able to postpone my opening statement to the next day. Had it not been for this, I’d have been in very deep shit.

We left court and bought binders. A lot of them. And started sorting out the paperwork.

[Unbiased columnism is a series of seven court reports on the proceedings of Scientology versus Zenon Panoussis. This series covers the May 22,1998 – June 3, 1998 sessions. Next: Brochures with a bite.]

Unbiased columnism # 1.2

“The material”, or: “NOTS? Which NOTS?”

Stockholm, Monday, 25 May 1998

[Previous installment: Zenon does research.] And of course, during the weekend, both of us worked less than we wanted (and needed) to. There were friends to see, places to go, sleep to catch up with. I did some work on a play I’m supposed to have finished by the end of the month, Zenon did some work on the computer we would need so badly in the upcoming week.

On Monday morning we left early. Or at least tried to. There was no free taxi to be found in the whole of Stockholm, it would appear: Z was on the phone for almost half an hour and then finally decided that he would try to find one on the street. It was a quarter to nine by then; the court session was to start at 9:30, traffic was still busy and we needed to buy extension electricity cables for our gear.

9:20. We arrive and dump & connect some of our stuff in the courtroom which then needs to be cleared of anything human, so that the judge can make a proper entrance. We walk through the corridor, to the smoking room, passing some people who stand there, talking. A couple of steps removed from them, standing apart from the rest, is McShame, president of RTC, the plaintiffs. I recognise him immediately: he was present at my lawsuit. He recognises us, too, without missing a beat. We pass him and look him in the face. He looks straight back at us and says, dead-pan voice, only slightly rising his tone while uttering the last syllable: “Panoussis…. Spaink….” We should have acknowledged him by saying “McShane…” using this same flat tone, but we didn’t.

Court opens. There are seven Scientologists who flock together on one side of the courtroom. Lots of dark suits. The only one who stands out is McShane himself, the only one in a light grey suit and the only one who doesn’t wear glasses. Next to him is one of Magnusson’s colleagues; he is to act as interpreter. Tarja Vulto is there: Swedish OSA. Immediately behind the lawyer/translator is an American wearing cowboy boots, a four-day stubble and a partially opened shirt, who will often lean forward when something interesting occurs, in order to catch the translator’s words as he relays them to McShane. (We will later learn that this is hired lawyer William Hart.) There is a small man with a rodent appearance: short dark hair; Swedish. Another man: blond, nearly bald, Swedish. And another American dark hair, striking tie. Plus me, since the power outlet is on that side of the room.

There are two people who take seats in what would become the critic’s section of the audience. Later, more people join them. Bid (Birgitta Dagnell), Swedish a.r.s.-regular and former Scientology member –; Anti-Cult, a.r.s.-regular and also from Sweden; Karsten, from the Dialog Centre in Copenhagen (which provides information about cults and offer support to former cult members and their families — “I thought you were a CoS-goon,” he later tells me); and, much to our surprise and delight, Joe Harrington from the US. And us, from the Netherlands. Oooh! This was turning out to be an international suppressive convention.

Karsten and Anti-Cult (Sten-Arne),
both Scientology critics

When we re-enter the courtroom, the judge is sitting there. As it turns out, Ingrid Forsström is indeed presiding the court. She carries a formal, severe and most attentive expression on her face. Her attitude makes it overtly clear that she is not going to buy anything from anybody. (Especially not a bridge.) She wants information; she wants it to be presented to her in a precise, concise and clear-cut manner; she wants answers, and she is not to be toyed with. (Somehow she is the personification of what I have always imagined Judge Brinkema to be like.) The clerk is the man we had met earlier, last Friday, while we were going through the sealed documents. He smiles at us.

This case concerns itself whether or not Z has violated the Temporary Restraining Order he was subjected to in1996, for instance when he handed in copies of the NOTS to parliament, to the administrative court, and to the Court of Appeals. Magnusson stipulates that Z has violated the TRO. Z maintains he hasn’t; that besides, it is most unclear to which materials the term “the materials” the TRO bar him from publishing exactly refer to, and moreover that he hasn’t published these NOTS after getting the TRO, but just provided the three institutes mentioned with copies. The case is a semi-penal one: while the alleged copyright infringement is a civil case, violating a TRO is not, but it could cost Z 50.000 crowns.

The judge asks Magnusson a great deal of questions. Magnusson may be well versed in law (although Z believes he isn’t), but he surely isn’t endowed with the gift of the gab. He stutters, he hesitates, he sometimes cringes when asked to give a clarification — and the judge wanted a lot of them –, he flushes when being rebuked or proven wrong, needs to look up stuff in his files and binders almost continuously, and generally does not strike one as being very effective or convincing. His definition of presenting a coherent and motivated argument seems to be to refer to documents, to mention dates and numbers, and to subsequently start leafing through files. Magnusson refers to postings, to Z’s statements on the net, and to his generally ‘provocative’ behaviour.

While the judge is directing her questions at Magnusson, the lawyer/translator has an easy job. When he does whisper something in McShane’s ear, McShane never looks at him but keeps staring right in front of himself, nodding slowly. His face is devoid of all expression.

The judge now turns her attention towards Z. He needs to explain a lot about the net: the difference between e-mail and postings; that the name of the sender of e-mail or postings cannot be taken at face-value, because anybody can put any name there; that therefore, one needs to scrutinise the headers of postings and e-mail; that even these can be faked and that therefore a more solid proof of authorship, such as an ISP log, is needed when accusations are brought before court; and that whatever somebody says on the net does not automatically reflect on their actual behaviour, be it past, present or future, because words and acts are two separate things and that moreover, everybody has the right to lie or to not do what they said they would do.

10:30. Break. We — by now ‘we’ is Anti-Cult, Karsten, Z, a journalist and me — make a dash for the smoking room. When we open the door, we discover the little room to be crammed with Scientologists and their lawyers. We enter. You want a smoke or you don’t, eh, and all of us are heavy addicts. Immediately, the plaintiff and their representatives clear the room. (Could they only clear the planet as easily!) “All of you running away, for only two SP’s?” Z teases them.

10:45. It’s Z’s turn to present his arguments. While Scientology refers to all materials — the NOTS he posted to a.r.s. and got the TRO over, the NOTS-pack he handed over to parliament, the NOTS-pack filed at the administrative court, the NOTS-pack sealed by the Court of Appeals (Attachment 126) — simply as “the NOTS” or “the material” and has identified each and every of these packs to be their copyrighted material, Z argues that these purportedly identical packs (which, in RTC vs Panoussis, are each referred to by their file attachment number) do, as a matter of fact, differ. Some even differ widely. The translator/lawyer tries to keep track of Z’s argument, jotting down file numbers, and goes cabalistic on McShane. I see notes such as:

126 != 37 + 24

or

24 != 37

McShane seems a tad upset. The lawyer/translator is by now slightly raising his voice. Instead of staring in front of him as per usual, McShane looks straight at Z.

Z postulates that it is impossible to determine exactly which materials are “the” materials, since the various packs differ. What makes such a determination even more difficult is that Scientology appears to be claiming everything to be theirs, as long as there are a few recognisable Hubbard-sentences in it,s I catch McShane making an ugly face towards Z.

12:00. Another break. Bid and Joe join us when we have lunch.

Shortly after lunch, there’s a typical May-25th scene. The issue at stake is the masked NOTS. Magnusson maintains that they are identical to attachment 24, 37 and 126. The judge poses Magnusson a question (sorry, didn’t catch that. My Swedish is too bad). Magnusson hesitates, is silent for a while, and then proceeds to give a short answer. “How do you know?” Z interrupts. “Yes,” the judge says, redirecting her stern and unwavering gaze at Magnusson, “how do you know?”

13:30. The notary who made a comparison between “the material”, in this case, the purportedly original NOTS, and file attachment 126, and then claimed the latter material was the same as the former and thus copyrighted by RTC, is called in as a witness.

Since this part of today’s session is surely dealing with actual quotes taken from “the material”, the doors will close and the audience is requested to vacate the room. Magnusson, McShane, the translator/lawyer, Z and the court are the only ones allowed to hear what Birgitta Alexandersson, the notary, has to relay.

We leave. As it turns out, we have the smoking room to ourselves; it will remain ours in the days to follow. The Scientologists either hang around in the corridors or sit in the court’s cafeteria. We wait. Karsten entertains us with myriad stories, Joe explains why he dislikes big cities, we make lot of ARSCC and Prozac jokes and wait. Oh and we smoke, of course.

A break during the closed hearing allows Z a smoke and him and me a short conference. The notary/witness claims to have made a random selection, in this way arriving at seven NOTS from attachment 126, which she then proceeded to compare to RTC’s purportedly “originals”, and found that yes, they were the same. I have seen attachment 126 and know what is amiss with it. Attachment 126 is most certainly not an original NOTS pack.

We’re only allowed back in the court room after two hours, perhaps three, of closed hearing. As it turns out, Z was able to challenge the notary statement. Many, if not most, of the NOTS included in attachment 126 are, erm, let me put it this way, mocked up. There are Borkified versions of purportedly original NOTS. (Yes, RTC claimed these to be their own.) There are Soul-Bro’ified versions of purportedly original NOTS. (Yes, RTC claimed these to be their own.) There are cut-up and re-montaged versions of purportedly original NOTS. (Yes, RTC claimed these to be their own.)

I myself have seen at least ten versions of NOTS 1, each one different, all of them making no sense, not even in the Hubbardian meaning of the word, because the order of paragraphs, the order of sentences and sometimes even parts of sentences have been completely reshuffled. (Hmmm. Didn’t Alice end a courtcase in which the prosecutor demanded that her head be cut off, simply by calling her opponents ‘a deck of cards’?) Yes, RTC claimed these montaged version of NOTS 1 to be their own. “Look,” they had said during the closed session, “this sentence here” (pointing at a file included in attachment 126) “is exactly the same as this sentence there” (pointing at a purportedly original NOTS 1). At this point, everybody — the notary/witness, the lawyer/translator, Magnusson, McShane, Zenon — had gathered around the judge’s table and were leaning over her shoulder. “But the sentence preceding it and the sentence following it, are not the same as in your supposed original,” Zenon pointed out. “Yeah but well…” McShane said, “those sentences appear elsewhere in the same scrambled NOTS.”

They even claimed (as we found out last Friday), copyright to one of my articles. In the list the notary had provided Magnusson and the court with, it says: “File Attachment 126, no. 143, OT III Course”. This file 126/143 was however most certainly not the original OT3 course but my summary of and comment on OT3, the one that has been on my homepage ever since February 1996. “But it contains Hubbard quotes,” McShane said. “Quotes,” Z repeated. “They are even ascribed to Hubbard. But the copyright of this article, of the entire article itself, resides with Karin Spaink. It even says so at the end. It’s not copyrighted by RTC but by her.” “But we’re suing her over that,” McShane argued. “Until now, you’ve lost,” Z kindly reminded him, “and the Dutch court has approved of this article and has stated that it is not to be considered a copyright infringement.”

[I wonder whether I should sue RTC over falsely claiming copyright over something I wrote.]

16:00 or so. Scientology was to call another witness — a Scientology-member who was going to state that Z had handed out copies of the NOTS on the street — but RTC by now decides that they will drop this witness. Perhaps they were afraid Z would grill him about which NOTS Z allegedly handed out. Or perhaps they were scared that Z would ask the witness to explain how he ascertained that these NOTS were original. (Z was really looking forward to the witness saying: “well, my superiors told me”.) Or perhaps this Scientology member had by now defected. You never know. Shit happens.

Time for both parties’ final plea.

Magnusson is first. By now McShane is getting a sentence-by-sentence translation and is far more interested than he was earlier this morning; he even sits askance in his chair to not miss a word. The cowboy-boots man listens closely as well. Magnusson is as eloquent as usual, that is: not. Z listens attentively, sometimes making a note or asking for a clarification.

Zenon’s turn. He argues. Calmly. He speaks. Rather fluently. He talks again about the net and about the NOTS — “the NOTS? Which ‘the’ NOTS?” — and argues that giving a copy of the NOTS — any NOTS — to parliament doesn’t equal publishing or distributing it, and so on and so forth; he uses a certain amount of rhetoric, but presents his arguments in a concise, and it would seem convincing way. Then again, I’m prejudiced.

The court wraps up. How much will each party request as for legal costs if they win, she wants to know. “30.000 kronor,” Magnusson says; which translates to plm. 4000 US$, a very small amount compared to what RTC has requested in the US in similar cases, although for Swedish courts, it’s much in cases like these. The court asks Z how much he requests. “Erm, some copies, and phone calls, and other stuff…. let me see…. Well, 500 kronor.” (Equals 70 US$.)

He’s not in it for the money, that’s for sure.

The court adjourns. Verdict due on June 8th.

17:30. We’re outside the courtroom. I’m disconnecting (now don’t you take me wrong. There were just so many plugs to undo: Z’computer, mine, an MD recorder, a microphone, extension cables) and repacking the gear. McShane walks by, and Z asks whether he could have a word with him. (He’d asked earlier, during lunch. “Of course,” McShane had answered.) “Public or private?” Z asks. “I don’t care,” McShane answers. They go to the next couch and sit down.

Z restates his previous proposal. If RTC would admit to the NOTS having been legally published — and thereby subject them to all the privileges, rules and exceptions to copyright law, not just the ones they like; meaning: granting the right to individuals to keep and make copies for their private use, and allow the right to quote — he would gladly admit to having committed copyright infringement. He is prepared to pay a symbolical tort for this infringement and both parties will pay their own legal costs. McShane flatly refuses. “But take a pragmatic point of view,” Z says. “By accepting such a settlement, you could bow out graciously while you still have room to move and even claim — you do value your public image, that much I know — that I have committed copyright infringement. You may even get some money out of me.”

“But if you do not accept, this will happen. I might lose part of tomorrow’s case. You might lose part of tomorrow’s case. Nobody knows. It is not up to us. But what I will surely win is the court stating that the NOTS have been legally published. You might even lose more than that. Now of course you will appeal this part of the decision anyway, even if it is the only part you lose, and perhaps then you can undo it. But meanwhile, people are in their full right when they abide by this ruling. They will start quoting. They will have legal copies. They will start quoting more. And there’s nothing you can do about it.”

“And if you win this whole case, you’re perhaps even worse off. People will get angry over my losing this case, and I predict that more havoc will ensue.”

“Now, if you yourself, of your own free will, without the court forcing you, grant others this right, you will re-earn some of the respect you’ve lost, prevent another stage of escalation, and earn yourself some peace. What do you say?” [All this is my summary. Don’t bind Z to this.]

Again, McShane refuses. “What do you win if you do continue?” Z insists. “There’s no money to be gotten out of me. I’m broke. I will not pay you. I cannot even pay you.”

McShane refuses. Scientology has basic tenets of belief, and keeping the NOTS secret is part of that, he explains. “But apart from the fact that they are being spread via the net and that secrecy has already been broken, if it ever existed, and apart from the fact that by now this secrecy has become legally void — there’s copies from parliament, from the court that everybody can request; as a matter of fact, one member of today’s court audience bought a copy of a NOTS pack here today — you will only get yourself more adulterated copies if you do not admit to your NOTS having been published and putting out an original version yourself. Everybody will attempt to post everything they can get their hands on, they will claim it’s yours, and you have no way to control that,” Z argued. [Perhaps they want adulterated copies floating around, I tend to think. That way only RTC, and Scientology, can exert this hold over their followers and are able to disavow anything else somebody else claims to be an original OT or NOTS.]

“And it will remain a sport to find them and publish them on the net and you will never rid yourself of this struggle. Don’t you realise that by being so rigid, you create your own opposition? I’m offering you a way out of that. The more you fight, the more opposition you create.”

I join them. Z explains to McShane that he had stumbled upon my homepages, had found this fight regarding the Fishman Affidavit interesting, read up, and had decided to join. Out of which sprung this case, which has by now already resulted in open copies of NOTS in court and in parliament. McShane seemed to disbelieve this. It can’t have been an accident that Z started his homepage; there must have been more to it than that. I explain that there wasn’t; nor was there in my case; there was nothing except Scientology’s own utter rudeness which had gotten me into this net fight.

We argue a bit more. And then leave.

Karsten, Bid, Joe, Z and I go for a drink. Then we have another one. It turns into dinner. Joe can’t get enough of this image of Zenon all by himself fighting RTC and have them all worked up and nervous and … and … At twelve, we get back home, get our asses into bed and fall asleep.

Erratum:

Previously I wrote, concerning my recently acquired status as biträde, that I was presented with a TRO regarding my disclosure of whatever I learned during my study of the closed files: “the first thing that officially happened to me while in Sweden was that the court presented me with a Temporary Restraining Order”. That was a Restraining Order, not a Temporary one.

[Unbiased columnism is a series of seven court reports on the proceedings of Scientology versus Zenon Panoussis. This series covers the May 22,1998 – June 3, 1998 sessions. Next: To want to eat a pie and have it.]

Unbiased columnism # 1.1

Zenon does research

Stockholm, Friday May 22 1998

In order to prepare himself for his upcoming trials, Zenon needed to study some files at the court; the same court where one can request to be provided with a copy of the NOTs and read them.

We arrived there at half past one. (Yes, we were late. We had been drinking and talking the previous night and I had been admiring the strange light. At three at night the sky looked as if it were seven in the morning, and at seven in the early evening the light gave the distinct impression that it was four in the afternoon. It is utterly confusing. My internal clock doesn’t match with what my eyes present me with.) The light promised summer, but outside it was rather cold and windy; so we took a cab to the court. Unfortunately, we were not allowed to smoke in the car.

The court. A high building with heavy doors, bright inside. Zenon went over to the reception desk and asked whether there were still Scienos coming in every day in order to ‘read’ their precious material. “Yes,” the receptionists told us smiling, “they are. They were here this morning and they will be back after lunch.” The ‘service hours’ for the NOTs are from nine to twelve and from one to three, so we had just enough time for a very quick breakfast and – oh! the relief! – a smoke. A couple of minutes before one o’clock we returned to the reception desk and asked for the NOTs. Zenon received a brownish envelope captioned ‘MATERIELET’ (sic) and handed it to me. Ha. At last. I’ve seen the NOTs so often by now that I’m quite prepared to consider posting them on a.r.s. to be an instance of spamming, but this was the first time that I saw analogue copies and could actually touch the NOTs.

In one of the corners of the entry hall, opposite the reception desk, was a wooden bench. And an electricity outlet. It is the place where the Scienos usually sit with the NOTs, Zenon told me. Perfect. Zenon left and went to a higher floor from which he had a good view of both the reception desk and me; I plugged in my computer, leafed through the NOTs until I had found a chapter dealing with illnesses and disabilities, and started taking notes.

Scientology members habitually ‘borrow’ the NOTs and ‘study’
them, basically in order to prevent others from seeing them – which
is a nonsensical strategy because anybody can order a private copy.

If a Scieno were to approach me – such was the plan – I would explain that I was so happy to finally be able to study this material, because I had heard that Scientology Tech could cure illnesses and alleviate disabilities, and well, you know, considering my legs and the wheelchair and all, and wouldn’t everybody in my condition be grasping at each and every straw, so there, you see? The idea was that by feeding them this story, I could maybe lure them into having a conversation with me. (All this, of course, assuming that Swedish Scientology members wouldn’t recognise me; and since Scientology provides their members with information on a need-to-know basis only, whilst being unable to predict when the need to know actually arises, chances were they would indeed not have the faintest idea who I am.)

Perusing the NOTs and typing merrily along, I happened to find something that did indeed incite some interest. A couple of years ago I wrote a book about New Age quack therapies that will be re-issued later this year. These quack therapists believe that illnesses ‘say’ something, that their type and location are symbolical, that infallibly there is a correlation between psychological problems and illnesses, and that language proves this. Thus, some New Age therapists provide their readers with convenient ‘translation’ lists which insist that the cause of having bladder problems is that the sufferer ‘has difficulties in letting go’ and that spine injuries originate in one’s belief that ‘the world is on their back’. In the revised edition, a new chapter is to be added which explains that much of this modern crap is rooted in the more rigid branches of Protestantism and in Christian Science, and that many cults take a similar view upon illnesses. And what did I find in the NOTs? Elron indulging in the same diagnosis-by-proverb that New Agers adore so much and stating that “Phrases such as ‘a man of my kidney’, ‘got no spine’, ‘got to have spine’, ‘no stomach for it’, confuse BTs and clusters in those body parts and play a role in pinning them in.” (HCO Bulletin of 29 October 1978, Issue II; NED for OTs series: ‘Chronic somates, missed BTs’.) I will surely use this quote – and others, probably – in the revised edition of my book.

Zenon interrupted me after ten minutes. Not wanting to blow my cover, I had busied myself reading and typing whilst trying to not pay too much attention to my surroundings, trusting that Zenon would observe whatever scene might present itself. And yes, he had indeed witnessed how the Scieno had returned at ten past one, had gone to the reception desk, asked for the NOTs, and was told that, unfortunately for him, (the clerk pointing in my direction) I already had them; the Scieno had stared at me for a couple of seconds and had then left. Caught. Bad boy. Hadn’t done his job properly. (And now, via this article, he has been reported to his superiors as well. Damn. What can I say? Shit happens. Especially when you’re a clam.)

We stayed a couple of minutes more, took some pictures of the rather worn-out NOTs (really! It’s a disgrace. The holy scriptures are all in tatters. Somebody should do something about it, and perhaps present the court with a fresh copy), packed the computer and took the elevator to section seven, where Zenon’s files are kept. We were greeted rather warmly. Zenon asked for a couple of files and informed the court that meanwhile, he had enlisted my help. Some of the files he requested are sealed – at one point Zenon handed in NOTs to the Court of Appeals; and these were subsequently closed – and while he himself has the right to study these sealed files, others are of course not. That’s what sealing is all about, isn’t it. Then again, he does have a right to appoint attorneys and biträden, that is, aides or consultants. So he told the court (who appeared before us in the shape of a friendly woman) that he had appointed me as his biträde, and would they please acknowledge that status and grant me the right to see these sealed documents as well. The court withdrew while pondering their decision.

Within fifteen minutes or so, a formal decision had been reached and both Zenon and me were give copies of the court’s most recent ‘beslut’ regarding RTC vs. Zenon Panoussis. I had now been promoted to biträde and could officially study the sealed files, on condition that I will not disclose to third parties whatever I would learn during this session. (Funny. Downstairs, at the reception desk, the NOTs – which, according to Scientology, are amongst the best kept secrets of the world, were given to me with no hassle whatsoever. Here, a couple of floors higher up in the same building, I needed to have an official status to see the same files, while being forced to promise non-disclosure. There is an almost clownish element of procedures being ritually obeyed in this court case. And even funnier is the fact that the first thing that officially happened to me while in Sweden was that the court presented me with a Temporary Restraining Order. Now that is a souvenir not many tourists would take pride in; I do, however, and will file it with my other Scientology memorabilia.)

We were given the sealed files. Four fat folders. We opened them, found paper and pencils, and started our task. Unfortunately, we couldn’t smoke.

A man who had been working at the same table where we were now sitting, had cleared away his stuff and simply sat there, looking at us. While we had been waiting for the court to reach its decision regarding my status as biträde, Zenon and he had engaged in conversation. My knowledge of Swedish is almost non-existent, but I could figure out that they were talking about Zenon’s upcoming trial. The man seemed rather interested.

He sat there. Just sat there, doing nothing but look at us. Zenon and I worked, every now and then talking or laughing or commenting upon something funny, strange or interesting. (I won’t tell you what. I can’t. I am not allowed to. I am a biträde with a TRO and cannot disclose to third parties what I learned this afternoon.) The man simply kept looking. Every time I looked up from my task I would meet his eyes. After some time, I started feeling slightly uncomfortable. If he was waiting for somebody he would surely at one point have averted his eyes. Was he keeping a watch on us? Yes. He observed our every movement. Why? Was he a Scientologist? Nah, not here, and Zenon would not have been so forthcoming about next week’s events if he had even felt the slightest distrust of this man. But why the fuck was he scrutinising us?

It was only later that I found out that this man was there on the court’s behalf. Ever since some of the Scientology vs. Zenon files were stolen from the court (the NOTs, of course) the court safeguards them, especially when somebody asks for sealed files. This man was here to guard the documents and to see to it that nobody — Zenon, or Magnusson, or whoever is allowed to see them — will fiddle with them.

We did our work, took our notes, greeted everybody and left. Once outside the building, we could finally smoke.

[Unbiased columnism is a series of seven court reports on the proceedings of Scientology versus Zenon Panoussis. This series covers the May 22,1998 – June 3, 1998 sessions. Next: What material?]

Dorien Pessers: gewapend met heipalen

[Recensie van Dorien Pessers: Hedendaags narcisme, uitgeverij Balans, Amsterdam 1997.]

‘DE BESCHOUWINGEN VAN DORIEN PESSERS zijn diepgravend, principieel en stimulerend!’ meldt uitgeverij Balans bemoedigend op het achterplat van Hedendaags narcisme. ‘Altijd een slecht teken wanneer uitgevers met uitroeptekens werken in flapteksten,’ zei iemand me na het lezen van die blurb. Gelijk had ze. Want contemplatieve of doorwrochte artikelen kan men Pessers’ stukjes niet noemen – columns van gemiddeld achthonderd woorden als beschouwingen betitelen is nogal een gotspe – en stimulerend zijn ze evenmin. Principieel wel, dat moet ik de uitgeverij nageven. Hartstikke principieel zelfs. Verpletterend principieel. Zo diepgravend principieel dat een heimachine hiermee vergeleken een wonder van oppervlakkigheid en frivoliteit is. Amsterdam, die schone stad, is gebouwd op zeven palen, maar Dorien Pessers ramt het er maar liefst vijfendertig maal in: het is niets gedaan met de moderne wereld.

Loodzware termen denderen door het boek, en elke lettergreep ervan is een dreun op een heipaal: ‘medische eugenetica’, ‘paarse slachtbank’, ‘lesbische zaadzoeksters’, ‘protopedofiele esthetiek’, ‘narcistische zelfbeschikkers’, ‘dolgedraaide zelfbeschikkingsideologie’, ‘fundamentalistisch individualisme’. Daarnaast staat Hedendaags narcisme stijf van de algemene uitspraken. Het is ‘de moderne mens’ voor en ‘de medische stand’ na wat de heimachine slaat. Nergens geeft Pessers er blijk van oog te hebben voor interne fricties, elkaar tegenstrevende ontwikkelingen, tegengeluiden van critici of openlijk uitgevochten conflicten. Afgaande op haar columns lijkt iedereen het met elkaar eens en doet of vindt heel Nederland hetzelfde; kennelijk geeft alleen Pessers zelf, als laatste der Mohikanen, stem aan een afwijkende opinie. Nergens ook is een grap, woordspeling of humoristische opmerking te bekennen. Je zou het er benauwd van krijgen, van zo’n wereldbeeld. En de eeuwwende nadert ook al. Dat moet mis gaan.

Tien van de vijfendertig stukjes gaan over moderne voortplantingstechnologieën. Op grond daarvan mag men aannemen dat zaken als kunstmatige inseminatie, in vitro fertilisatie, draagmoederschap, prenatale diagnostiek en dergelijke Pessers’ bijzonder belangstelling genieten. In de paar algemener getoonzette stukjes over dat onderwerp biedt ze een glimp van de ingewikkelde problemen die achter zulke termen schuilgaan: een complex amalgaam van de gedachte dat lichamen te beheersen vallen, kinderen gepland kunnen worden en een recht zijn, dat artsen dat recht kunnen verzekeren en de medische wetenschap voor niets staat.

De bio-wetenschappen ontwikkelen in hoog tempo allerhande nieuwe technologieën en creëren al doende opties waar individuele mensen vervolgens keuzes in moeten maken en standpunten over moeten innemen. Maar misschien is het hoogst onheus om zulke ontwikkelingen als individuele vraagstukken te definiëren: misschien mag je van mensen helemaal niet verlangen dat ze moeten gaan nadenken over de vraag of een foetus van vier maanden oud geaborteerd moet worden wanneer dat kind een vergroot risico op een akelige ziekte heeft.

Dat is een heel reëel en buitengewoon lastig probleem. Medische ontwikkelingen schepen mensen op met onbeantwoordbare, verlammende vragen. Zelden is er sprake van een algemene discussie over de wenselijkheid of noodzaak van zulke technieken: dat zulke dingen ineens blijken te kunnen, schijnt voldoende argument voor hun bestaan te zijn. En als iets kan is er altijd wel iemand te vinden die het ook wil, waarmee legitimatie gewaarborgd lijkt en zaken als moraal en ethiek naar het domein van ieders individuele geweten worden verwezen.

Pessers merkt op dat “van mensen wordt verwacht dat zij een positie innemen in een professioneel en commercieel veld dat zij niet overzien en waarvan zij de gevolgen van hun eigen handelen niet kunnen overzien”. Een kalme constatering, hoewel erop af te dingen is: want wie zich aan prenatale diagnostiek overgeeft, weet dat de consequentie kan zijn dat je nare antwoorden krijgt en dientengevolge nieuwe vragen die je eigenlijk helemaal niet gesteld wilde zien.

Je zou prachtige beschouwingen aan die kwestie kunnen verbinden. Bijvoorbeeld over hoe wetenschap een schier onneembaar bastion geworden lijkt te zijn, en ontwikkelingen daarin – zeker wanneer ze met termen als ‘vooruitgang’, ‘nieuw!’ of ‘doorbraak’ worden opgesierd – als voldongen maatschappelijke feiten worden gepresenteerd en zich pogen te onttrekken aan discussies over moraal en ethiek. Of over hoe mensen sowieso lijken te geloven dat hun lichaam en hun leven planbaar en daarmee beheersbaar zijn geworden, en dat zulks wellicht een overschatting van zowel rationaliteit als van het medisch vermogen behelst. Zelfs zou je woorden kunnen wijden aan zaken als ‘keus’, ‘vrije wil’ en dies meer, en kunnen opperen dat individuele levens minder individueel in de hand te houden zijn dan mensen menen.

Desnoods zou je je tot die voortplantingskwesties kunnen beperken en je kunnen richten op de vraag wat dat nu is, dat verlangen naar een kind, en waarom mensen er zo vreselijk op gebeten zijn er een van zichzelf te hebben, terwijl er al zo gruwelijk veel mensen zijn. Is die vermaledijde kinderwens niet een narcistisch verlangen bij uitstek? Zouden we niet beter af zijn wanneer mensen die wens intomen of sublimeren, en meer aandacht besteden aan die talloos veel kinderen die er al zijn, ook al zijn ze dan geen vlees en bloed? Of: wat is dat eigenlijk, vlees en bloed, en wat maakt ‘eigen’ tot eigen? Is dat afstamming, opvoeding, cultuur, zorg, aandacht?

Zo niet Pessers. De algemenere vragen slaat ze over en zodra ze specifieker wordt over voortplantingstechnologie, wordt ze vilein. Of slaat ze hysterisch aan het heien. De professie hangt volgens haar aaneen van ‘medische eugenetica [die] wordt verkocht als dienstbetoon aan vrouwen’, van ‘bedrijfstakken die steeds meer geld gaan verdienen aan het verlangen naar een kind’, van ‘handelaren die via Internet kinderen te koop aanbieden’ (Internet doet het altijd goed in insinuaties: het blijkt om een adoptiebureau te gaan dat z’n folder op het net heeft gezet, alsof dat wezenlijk anders is dan folders per aanvraagformulier aanbieden), tot ‘lesbische zaadzoeksters’ en homoheren die ‘hun oedipale wensen’ uitleven, of die, wanneer ze onder de douche poseren met hun kind, van het uitbaten van ‘protopedofiele esthetiek’ worden beticht. Draagmoederschap is per definitie ‘geperverteerd’. Dat kan best zijn, maar dan zou ik wel graag willen dat Pessers bij die uitspraak ook de opstelling van anti-abortus comités betrok, die adoptie altoos als valide alternatief voorstellen.

Veel van haar heipalen richt Pessers op alles wat buiten het keurige gezin valt. Homo’s en lesbiennes die een kind willen moeten het in haar stukjes telkenmale ontgelden, en als zij al een kind hadden – bijvoorbeeld omdat ze ooit netjes getrouwd waren voordat ze een andere liefde vonden – geeft Pessers geen krimp. Adoptie door de nieuwe ouder? Wettelijke opname binnen de nieuwe constellatie? Geen sprake van! Dat schept een ‘illusie van ouderschap’. Bloedbanden zijn immers belangrijker dan sociale banden (alsof binnen het huidige recht een kind bij hertrouwen van een ouder geen nieuwe wettelijke positie krijgt, en onbevlekt ontvangen vaders een kind van hun heteroseksuele geliefde niet zouden kunnen echten). Bovendien, bij twee vrouwen heeft een kind ‘geen individuatiemogelijkheden’ en bij twee meneren is sprake van een protopedofiele context.

Dat Pessers als lid van de commissie Kortman tegen het homohuwelijk adviseerde, zal dan ook niemand verbazen. Wel dat ze voor het lidmaatschap van die commissie is gevraagd. Men zou immers objectiviteit en oprechte belangstelling verwachten een studieclub – geen mevrouw die zich wapent met heipalen.

Maya’s lip

ALS JE ERGENS MOEITE VOOR MOET DOEN, wordt het mooier. Misschien dat ik daarom zo getroffen werd door Maya en Merit: de zaal waarin ze stonden, bevond zich onderaan een lange trap die ik met moeite was afgedaald, ik was immers moe. Maar stiekem denk ik dat ze mijn aandacht ook gevangen zouden hebben wanneer ze, zoals momenteel het geval is, gewoon gelijkvloers hadden gestaan.

De zaal beneden was bomvol. Er was teveel om alles te kunnen zien. Ergens vanuit een ooghoek ving ik een zwarte sarcofaag op die zo diep was dat alleen al in het deksel met gemak een mens had gepast. Zijn papzucht maakte hem afstotelijk – zo dik zijn windsels toch niet? – zodat ik iets aantrekkelijkers zocht om naar te kijken. Mijn blik bleef haken aan Maya en Merit; aan de rest van de zaal ben ik daarna niet meer toegekomen.

Ze stonden indertijd in een ruime nis, met ervoor zo’n miezerig touwtje dat zegt dat je afstand dient te houden. Maar dat touw hielp niets, ook van achter die demarcatielijn zogen hun gezichten me naar zich toe zodat ik gebiologeerd terugkeek, gefixeerd als een konijntje door een slang. Twee grote beelden en een kleiner duo. De losse man was meer dan levensgroot en keek – ja hoe? Intens? Zijn hoofd stak licht naar voren, zijn linkerhand omknelde iets, het leek of hij op het punt stond zijn bovenlichaam voorover te buigen, zijn geciseleerde ogen licht toegeknepen – dat stomme touw ook dat ons scheidde! – om beter terug te kunnen kijken. Hij had een licht buikje dat zacht boven zijn gordel welfde. Zijn dunne hemd plooide op zijn borstkas.

De losse vrouw, kleiner, vijftig centimeter verderop geplaatst, zat er rustiger bij. Ze hield een voorwerp tegen haar middenrif gedrukt. Uit alles bleek dat dit een paar was, en het is lastig uit te leggen waarom. Hun gezichten leken op elkaar, ze hadden broer en zus kunnen zijn, maar dat was het niet; eerder sprak er een soort eensgezindheid uit de beelden, iets dat stijl en het handschrift van een kunstenaar oversteeg, iets dat hen tot stel aaneen smeedde en dat iets, die eendracht, was ronduit roerend.

 

Twee meter naast de losse beelden zat een miniversie van het echtpaar naast elkaar op een gedeelde stoel. Merits ene arm was daar onzichtbaar, die had ze achterlangs om Maya heen geslagen; hij hield weer dat voorwerp in zijn hand geklemd. Ze zaten er meer ontspannen. Hun gezichten hadden er ook een andere uitdrukking, vooral het zijne: er krulde iets dat op een glimlach leek rond zijn lippen, een spotlach haast.

Ik keek lang terug. Alledrie de beelden waren uiterst gedetailleerd, je kon de losse vlechten van hun pruik tellen en de geplisseerde vouwen van gewaden oogden vers gestreken. Hun voorschoot zat vol inscripties, waarin staat verteld wie ze waren en wat ze hebben gedaan. Op sommige plaatsen waren de beelden gehavend: bij het duobeeld was Maya’s rok onderaan beschadigd, en wat was dat daar bij zijn lip? Het leek een sneetje, een inkeping. Warempel – het losse beeld had ook zo’n plek, op precies dezelfde plaats, rechts onder. Wat was er met Maya’s lip?

De oude Egyptenaren geloofden niet in naturalisme. Het ging hen erom een hogere waarheid uit te beelden: ze wilden de natuur tonen zoals zij er bij haar oerschepping door de goden moet hebben uitgezien, zonder de onvolkomenheden die het menselijk handelen erin heeft gebracht. Om iemand doeltreffend en werkelijk te portretteren, moest je hem idealiseren. ‘Portretteren’ is daarom niet het juiste woord: er werd geen feitelijke gelijkenis nagestreefd. Ze vingen iemands geest, iemands identiteit in een beeld, z’n levenskracht. Zijn ka, kortom. Dus die lip, dat kon geen litteken wezen. Het moest een latere beschadiging zijn. Maar als die inkeping bij beide beelden op dezelfde plaats zat, kon dat toch moeilijk toeval zijn? Het moest haast wel om een bewust aangebrachte beschadiging gaan.

Ik schoot iemand van het museum aan en vroeg hem naar Maya’s lip. Tsk, nu ik het zei, het was hem nog nooit opgevallen, maar ik had gelijk: beide lippen waren op dezelfde plaats beschadigd! De enige verklaring die hij kon bedenken was dat iemand Maya het spreken had willen beletten. Niet alleen de ka, de identiteit, kan in een beeld zetelen, maar ook de ba: het bewustzijn. Grafrovers staken beelden daarom wel de ogen uit of hakten hun voeten eraf om te voorkomen dat ze de rovers konden identificeren of hen achterna konden komen, zei de museummeneer. Was dat misschien ook gebeurd bij Maya? Had iemand zijn mond willen sluiten? Hij zou navraag doen bij bevoegder personen.

*

ZO KWAM HET UITEINDELIJK dat ik vorige week tegenover Maarten Raven zat, conservator van de Egyptische afdeling van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

Raven: “Behalve de ka, afgebeeld als twee beschermende armen, kenden de Egyptenaren ook de ba: zeg maar het bewustzijn, of misschien ook wat christenen de ziel noemen. De ba wordt afgebeeld als een vogel met een mensenhoofd. De ba kon tijdelijk afwezig zijn: bijvoorbeeld tijdens de slaap, door dronkenschap of de dood. Maar de ba komt altijd terug. Na de dood vliegt de ba overdag weg, de zon achterna. ‘s Nachts moest de ba weer veilig in het lichaam kunnen terugkeren. Dat lichaam diende daarom goed geconserveerd te worden: zou het vergaan, dan had de ba geen onderkomen meer en stierf iemand een tweede, ‘echtere’ dood. En die ba moest niet alleen terug naar het lichaam omdat dat nu eenmaal zijn rustplaats was, maar vooral omdat lichaam en geest altijd bij elkaar horen, ook na de dood. In zekere zin ben je in het dodenrijk nooit echt dood: je neemt mee wat je had, je doet er alles wat je voorheen ook deed, tot en met voortplanten toe.”

En eten, dus. Het voorwerp dat Maya in zijn hand houdt, blijkt een servet te zijn. Hij zit namelijk klaar om de maaltijd die hem bij wijze van offer gebracht zal worden, te nuttigen.

Niet iedereen kwam het dodenrijk in: je had rekenschap af te leggen over je daden aan het einde van je leven, dan oordeelden de goden of je het dodenrijk mocht betreden. De Egyptenaren geloofden dat na hun dood hun hart op een weegschaal werd gelegd. Het hart was voor hen cruciaal: denken en voelen zetelden er, en het geweten stapelde zich er op (aan de hersenen kenden ze geen betekenis toe). Het gewicht van hun hart bepaalde hun recht van toegang: het diende zo licht als een struisvogelveer te zijn. Anoebis en Horus hanteerden de weegschaal, Toth bracht rapport uit aan Osiris. Wie te zwaar van hart was, zakte en wist zijn hart gevoerd aan Ammoet, de dodenverslinder: een monster met de kop van een krokodil, het bovenlichaam van een leeuw en het onderlichaam van een nijlpaard. En wie binnen was, moest binnen zien te bli­jven, wat niet eenvoudig was.

– De voorbereidingen die getroffen werden om iemands voortbestaan in de dood te garanderen – de uitrusting van het graf, de balseming, de bezittingen en de giften die de doden meekregen – kostten niet alleen tijd en energie, maar ook veel geld. Wat betekende dat voor degenen die arm waren? Konden zij hun ka en ba wel voldoende beschermen? Waren ze niet bang dat ze te weinig in huis hadden om in het dodenrijk te overleven?

Raven: “Wat de hoge ambtenaren en de farao’s deden, kon haast niemand anders zich veroorloven. De anderen volstonden met amuletten, een paar voorraadpotten gevuld met voedsel en drank, en soms wat gereedschap en sieraden. Hun lichaam werd in lappen gewikkeld in een kuil gelegd. Natuurlijk waren ze bang dat dat niet voldoende was… Maar dat waren de rijken ook, die vreesden eveneens dat wat ze deden niet genoeg was. Hoe ze ook hun best deden zich met de dood te verzoenen, de Egyptenaren bleven er bang voor.”

“Vandaar ook de smeekbeden. Het was regel dat de oudste zoon op feestdagen naar het graf van zijn dode vader ging en daar iets offerde. Het ging dan altijd om eten en drinken: de doden hadden dat immers blijvend nodig, anders zou hun ka sterven. Maar meestal smeekten de doden, via teksten op hun graven, de toevallige voorbijganger er een offer te plengen, zodat ook als de nabestaanden waren uitgestorven of die om wat voor reden dan ook niet zelf meer konden offeren, de ka van de dode in leven zou blijven.”

Van een volk dat zich zo bezighoudt met de dood, zou je geschriften verwachten waarin ze hun opvatting over zelfmoord uiteenzetten. Die zijn er echter niet. Raven, met galgehumor: “Dat onderwerp zwegen ze dood.” Toch schijnt er een innerlijke dialoog op schrift gesteld te zijn, waarin een man met zijn ba over zelfmoord spreekt.

Raven: “De man die twist met zijn ba! Dat stamt uit de Twaalfde Dynastie: 1991-1786 v. Chr. Die tijd werd gekenmerkt door burgeroorlogen; bovendien werd Egypte vernederd door invallen van buurlanden. Provincieheersers leverden strijd met de farao’s en het centrale gezag brokkelde af. Er was veel onrust in die periode.”

“En de literatuur uit die tijd is uiterst pessimistisch. De tendens erin is telkens weer: we moeten terug naar het goede, terug naar het oude, dan gaan de dingen vast beter. Conservatief? Mogelijk zelfs reactionair. Een uitspraak uit die tijd was: “Het land draait rond als een pottenbakkerswiel”. Waarmee ze zeiden: je kunt nergens meer staat op maken. Wie rijk was, kon arm worden, en vice versa. Veel mensen moesten daar niets van hebben en verzetten zich ertegen, ze richtten hun blik op het verleden.”

“Wat opmerkelijk is aan die dialoog tussen de man en zijn ba, zijn bewustzijn, is dat die tekst juist niet die politiek behoudende teneur heeft maar van een heel persoonlijke worsteling getuigt. De man in kwestie is levensmoe en verlangt naar de dood, hij zou die bespoedigd willen zien. Mogelijk gaat de tekst over de wens tot zelfmoord. Zijn ba, het gelamenteer moe, dreigt hem te verlaten. De man schrikt daarvan, hij zou immers verloren zijn zonder zijn ba, ook in de dood, en ze redetwisten. Zijn ba poogt hem te overreden dat het leven de moeite waard is, maar dat lukt niet. De man verheerlijkt de dood, en zegt dingen als ‘De dood staat mij voor ogen als de thuiskomst na een lange reis, de dood staat mij voor ogen als genezing na een ziekte.’ Uiteindelijk besluit zijn ba ook in de dood bij hem te blijven.”

– Beelden en mummies zijn in zekere zin ‘bezield’. Hoe werkt dat?

Raven: “Hun ba zit erin… Beelden waren voor de Egyptenaren niet zomaar levenloze voorwerpen, dingen: ze zijn wat ze afbeelden, de realiteit zelf. De Egyptenaar beschouwde die twee als onscheidbaar: de afbeelding van de werkelijkheid was even echt als de werkelijkheid zelf. De tempelbeelden dienden om iemands beeltenis zichtbaar en tastbaar te maken, waarna de beelden verzorging behoefden; het waren immers levende wezens geworden. Wanneer een beeld af was of de dode gebalsemd en gemummificeerd, voerden de Egyptenaren een ritueel uit om het leven erin op te roepen. De mummie werd overeind gezet, en de ogen, de neus, de mond en de handen ervan werden aangeraakt om te zorgen dat al die lichaamsdelen konden functioneren. Meteen daarna werd hem de eerste offerande voorgezet.”

– De beelden die bij de graven zijn gevonden, lijken soms doelbewust beschadigd te zijn. Waarom?

Raven: “Meestal moest het gezicht het ontgelden. Regelmatig vinden we beelden waarvan de ogen, de mond en de neus zijn weggehakt. Soms verminkte iemand een grafbeeld om de dode te kwetsen, om de herinnering aan hem te verdoemen of om wraak op iemand te nemen. De Romeinen hebben daar een mooie term voor: damnatio memoriae. Je kunt dat inderdaad zien als een vorm van moord… En mogelijk waren het soms grafrovers die het deden: ze vernielden ogen en mond om te voorkomen dat de doden hen konden identificeren en straffen.”

– Vertelt U eens over Maya…

“In 1975 zijn we begonnen met zoeken. We wisten dat zijn graf aan het begin van de negentiende eeuw is geplunderd; later is het weer onder het zand bedolven geraakt. Een aantal beelden uit zijn graf is toen bij verzamelaars terecht gekomen, en in de vorige eeuw heeft het RMO de beelden van Maya en zijn vrouw Merit aangekocht. Die kwamen hier in 1829, op Nieuwjaarsdag.”

Raven: “In 1843 reisde een Pruisische expeditie onder leiding van Lepsius naar Sakkara. Die vond het graf en heeft het deels blootgelegd. Het raakte opnieuw onder zand bedolven, maar ditmaal waren er afbeeldingen van een aantal reliëfs gemaakt, en plattegronden. Ergens in de jaren vijftig van deze eeuw herkende iemand de naam in die aantekeningen als die van ‘onze’ Maya; het idee begon te rijpen om zelf een expeditie te sturen. In 1975 gingen we, in samenwerking met de Egypt Exploration Society. We vonden echter niet het graf van Maya, wel dat van Horemheb, die als generaal onder Toetanchamon diende. In zekere zin was dat nog bijzonderder dan Maya’s graf: Horemheb werd namelijk kort na de dood van Toetanchamon zelf farao, en nu was niet alleen zijn faraograf bekend, in Thebe, maar ook zijn oudere generaalsgraf. In 1986, twaalf jaar nadat we zijn gaan zoeken, vonden we Maya’s graf tenslotte.”

“Maya was een van de hoogste ambtenaren aan het einde van de Achttiende Dynastie, lid van het ‘team van grote mannen’ van Toetanchamon. Hij was Directeur van het Schathuis, zeg maar: minister van financiën en binnenlandse zaken ineen, en beheerde daarnaast openbare werken. Maya organiseerde onder meer de inrichting van Toetanchamons graf en die van de twee graven van Horemheb. Hij heeft zowel Toetanchamon als diens opvolger Ay begraven… Maya had de beschikking over eersteklas kunstenaars om het werk uit te voeren. De beelden van hemzelf en zijn vrouw Merit zijn schitterend! Het zijn de mooiste beelden van dit museum.”

– Hoe lang heeft Maya geleefd?

“Dat weten we niet precies. Er is onder Toetanchamons voorganger, Achnaton, sprake van een hoge ambtenaar, een hoofddirecteur, die May heet. Deze May heeft voor zichzelf een graf aangelegd en daarvan zijn nog in diezelfde periode alle inscripties waarin zijn naam voorkwam, dichtgekalkt. Zoiets is zeldzaam, en het is onduidelijk waarom dat gebeurd is. Misschien omdat hij in ongenade was gevallen.”

“Maar is er is een aannemelijker verklaring. Achnaton heeft in de paar jaar dat hij heerste, van 1379 tot 1362 voor Christus, een revolutie willen ontketenen: het polytheïsme moest vervangen worden door een monotheïstische godsdienst gewijd aan Aton, de zon zelf. Onder zijn regering heeft een ware beeldenstorm plaatsgevonden: beelden en tempels die gewijd waren aan andere goden werden vernietigd. May heeft daar, als een van zijn hoogste ambtenaren, aan meegewerkt. Kort na Achnatons dood werd Toetanchamon farao – of nu ja, in naam dan: hij regeerde niet zelf, hij was pas negen – en meteen werd het polytheïsme in ere hersteld. Achnatons opvolgers beschouwden z’n revolutie als ketterij, en hebben de sporen van zijn heerschappij zoveel mogelijk gewist. Het lijkt aannemelijk dat de May die onder Achnaton diende, dezelfde is als onze Maya, en dat hij door zijn naam uit zijn grafinscripties te verwijderen, zijn verleden als iconoclast heeft trachten te verdonkeremanen. Maya’s taak onder Toetanchamon was immers onder meer om nieuwe godenbeelden te maken, de oude waren in opdracht van Achnaton vernietigd. Mogelijk dus door Maya zelf, en het was niet handig als teveel mensen dat verleden kenden…”

“Wat we zeker weten is dat hij diende onder de farao’s Toetanchamon, Ay en Horemheb. En mogelijk onder Amenhotep III, Achnaton en Smenchkare; hij moet in de vijftig zijn geweest toen hij stierf.”

– En die beschadiging aan zijn lip?

“We gaan straks kijken.”

– Wat vindt U het meest bijzonder aan de oude Egyptische cultuur?

“Dat die drieduizend jaar bestaan heeft: dat is uitzonderlijk lang. Misschien houdt die levensvatbaarheid verband met het gemak waarmee ze alles met elkaar wisten te rijmen, met tegenstrijdigheden konden leven. In Egyptische teksten is het doodnormaal om in de ene alinea iets te beweren en de alinea erna iets te zeggen dat daar recht tegenin gaat. Waar wij meestal vinden dat het ‘t een moet zijn of het ander, meenden de Egyptenaren dat het best alletwee kon zijn: ze waren meesters in verzoening.”

“Neem Bast, de godin van de katten. Katten waren een soort huiselijke goden. Maar haar andere hoedanigheid is Sachmet: de leeuwin, een ontembare furie, die wild en woest is en bloed drinkt. Die twee zijn dezelfde, in verschillende manifestaties.”

“En de doden zelf… Enerzijds vloog hun ba steeds naar het licht, naar de zon, naar Ra; anderzijds was Osiris de heerser over het dodenrijk, de onderwereld. Hoe verzoen je die twee, het licht en de duisternis? Dat is een belangrijke theologische kwestie… De Egyptenaren besloten dat ze elkaar aanvullen. Overdag, als de zon boven het land schijnt, gaan de doden naar Ra; en ‘s nachts volgen ze de zon onder de aarde, tot in de duisternis, en horen ze bij Osiris. Heel simpel.”

*

WANNEER WE LATER in het museum voor het dubbelbeeld staan, wijs ik de beschadiging op Maya’s lip aan. Raven knikt: ja, die kent hij. We lopen naar het enkele beeld en ik kijk Maya – May – op de lippen. Niets. Gaaf. Ja, een verfrestje rechts onder, en een missende schilfer; dat is alles. Het moet een truc van het licht zijn geweest, daar beneden in die zaal aan het eind van de lange trap. Mijn gezelschap en de museummeneer zagen het immers ook?

Een lichte teleurstelling welt op. Ik had graag iets nieuws aan Maya ontdekt. Maar eigenlijk is het passend dat hij me beduveld heeft, en ik heb er een mooi verhaal voor teruggekregen. Maya blijkt bij leven een shiftshaper te zijn geweest: van May naar Maya, van polytheïst naar monotheïst en weer terug, en daar dan de sporen van uitwissen. Zijn lippen waren indertijd al verzegeld. Verzoend, haast. En hij deed het nog zelf ook.

Van oude helden, schrijvers die voorbijgaan

[Geschreven samen met Rob van Erkelens]

MENSEN DIE VAN KLAGEN HOUDEN, van die mensen die altijd zoeken naar foutjes, minpuntjes en tekortkomingen, mensen die er genoegen in scheppen overal iets op aan te merken, van die nare zuurpruimende neuzelmensen met een open oog voor alles wat ni­et vlekkeloos en volmaakt is, van die azijnpissers die over een absoluut sublieme film altijd roepen dat de ondertiteling niet deugde, de gaffer een berucht oplichter was, die continuïteitsslordigheid in het begin voor hen de hele film verpestte, of dat er veel te veel publiciteit was geweest en dat zij alleen al daarom niet van deze film konden houden – zulke mensen dus konden hun hart ophalen aan het Crossing Border Festival editie 1997.

Want met een beetje kwade wil kun je aardig wat mieren en emmeren over inhoud, uitvoering en vormgeving van het festival, dat binnen een paar jaar is uitgegroeid tot het grootste in zijn soort in Europa. Crossing Border is daarbij zo toonaangevend en trendsettend geworden dat men simpelweg de keuze van organisator Louis Behre uit het wereldwijde cultuuraanbod accepteert als het neusje van de zalm van de vooruitstrevende ‘moderne’ kunst.

Dat heeft Behre maar mooi voor elkaar gekregen: kritiek vanuit de media op de samenstelling van zijn programma krijgt hij nauwelijks. Zijn smaak – want hij programmeert naar eigen voorkeur, zei hij altijd – lijkt boven twijfel verheven: wat op Crossing Border staat, is goed. Omdat het op Crossing Border staat.

Wat hebben al die muggezifters dan te muggeziften en mierevrijen? Dat het Congresgebouw te groot was voor de gelegenheid, dat Crossing Border (daardoor) steeds meer op North Sea Jazz gaat lijken, dat de literatuur was ‘weggemoffeld’ tussen de muziek, dat de ‘intieme wisselwerking’ van voorheen ver te zoeken was tussen de tweemaal vijfduizend bezoekers, dat het zelden ‘grensoverschrijdend’ was, dat er nauwelijks artiesten waren die muziek en gesproken woord combineerden, dat er te veel zalen waren, dat er 50 cent betaald moest worden voor het programmaboekje, dat elke entourage, elke sfeer ontbrak, dat er aan vormgeving zo goed als niets was gedaan – afgezien van de spijkerbroeken die door een van de hoofdsponsors her en der aan de muur waren vastgeschroefd, overigens in voor uw verslaggevers ontoegankelijke reuzenmaten – dat er allemaal foute wandelgangen waren, dat de overzichtelijkheid ver te zoeken was, ja zelfs dat de vormgeving van het tijdschema te wensen overliet. De prijs van de consumpties was te hoog. De knusheid van voorgaande jaren ontbrak. Crossing Border was niet vernieuwend meer. Het was een gewoon doorsnee festival geworden, met gewone, doorsnee artiesten. Voor een gewoon, doorsnee publiek. Was het nog maar 1994, hoorde je de klagende meute denken. Was het nog maar zoals het vroeger was.

Maar het is niet zoals het vroeger was. Het is nu. En nu is 1997. Ze kunnen dan ook klagen wat ze willen, wij, uw verslaggevers, hebben wel degelijk ‘spannende’ dingen meegemaakt, ‘vernieuwende’ optredens gezien en ‘grensoverschrijdende’ ervaringen opgedaan. We zagen dingen die we niet eerder hadden gezien, of hadden willen zien. Want dat is ten slotte het wezen van Crossing Border: de bezoeker vervreemden van zijn normale opvattingen en verwachtingen, hem in contact brengen met kunst die hij tot dan toe nooit was tegengekomen, hem op het verkeerde been zetten, en op zijn minst verrassen en op zijn meest verwarren en verbijsteren.

Welnu, wij werden zonder meer verrast en verbijsterd. En vervreemd, ook. Zo realiseerden wij ons met een schok – waardoor we meteen weer wakker werden – dat we al een minuut of twintig hadden zitten knikkebollen naar Boudewijn de Groot, dat we, eigenlijk zonder het in de gaten te hebben, uit vrije wil hadden plaatsgenomen in een rood pluchen stoel in de Prins Willem Alexander zaal (of de Rembrandtzaal, of de Paulus Potterzaal, of de Van Goghzaal) en vanaf daar, nog steeds uit vrije wil, zeker een lied of vier, vijf hadden aangehoord van de onlangs open en bloot vijftig jaar geworden opperbard van de Nederlandse flopmuziek, het gezicht van het hippie- en provotijdperk, de man die in de jaren ’60 en ’70 talloze, legendarische hits scoorde als ‘Welterusten Meneer De President’ en ‘Meester Prikkebeen’.

Pas na het tweede couplet van ‘Malle Babbe’ (toevallige toeschouwer tegen aanpalende toevallige toeschouwer: ‘Ik vind hem van Rob de Nijs toch beter’) beseften we wat we aan het doen waren, en konden we ons nog bijtijds uit de voeten maken. De weg naar buiten werd echter versperd door tientallen leden van het omnipresente bewakingspersoneel, allen keurig in wit overhemd met gouden friemeltjes en met strenge blik onder het bewakingskapsel. En masse waren deze heren, allen tussen de veertig en de vijftig – een beetje bewaker heeft vooral levenservaring nodig, meneertje – als gehypnotiseerd gaan staan gapen naar het immense podium waar hun vroegere held, want dat was hij, dat zag je zo, nog steeds hun held bleek te zijn. Er was een bewaker die ritmisch meedeinde met ‘Malle Babbe’, een tweede hield opeens zijn lippen stijf op elkaar toen wij langskwamen, maar kon niet verhullen dat hij een fractie van een seconde eerder nog luid had meegetreurd: ‘En jij moet achteraan, in het donker ergens staan, zoals het hoort…’

Voor ons was dat een uiterst vervreemdende ervaring, kijken naar een optreden van Boudewijn de Groot. En hij was niet de enige oude held die het zover had geschopt: ook andere kopstukken en sterren en coryfeeën van voorbije tijden wisten de podia van Crossing Border te bereiken. Jonge schrijvers en oude helden, dat leek het adagium van Crossing Border 1997. Jonge schrijvers, die kennen we al wel, die hebben we vaak genoeg gezien, daardoor hebben we ons al menigmaal laten vervreemden, maar die oude helden, die hebben voor ons Crossing Border bepaald.

Kwamen er vorig jaar honderden mensen speciaal voor Van Dyke Parks naar Den Haag – en terecht: die man treedt zelden op – ditmaal was de grote publiekstrekker de populaire zanger Lou Reed. In een interview had de ster nog laten weten dat hij ‘heel gewoon’ was gebleven: Laurie Anderson en hij huurden ‘gewoon’ een fiets waarmee ze door Nederland reden. Onze taxichauffeur wist echter te melden dat er gisteren een meneer in de auto had gezeten die vanuit Den Haag naar Amsterdam vervoerd wilde worden om daar te gaan dineren. De taxi moest voor het restaurant wachten tot het diner was volbracht. En o ja, het bord op het dak – TAXI – diende toch echt te worden verwijderd.

Maar ach, wat klagen we nu als Lou Reed een voordracht houdt van vijf kwartier en zesentachtig sigaretten lang waarin hij zijn songteksten declameert als waren het gedichten, zodat hoogstandjes de zaal in rolden die voornamelijk op de lachspieren werkten. (In alle eerlijkheid: is dat nou echt leuk, kijken en luisteren naar Lou Reed zonder band die zijn teksten voorleest? Is dat nou niet gewoon, als je heel eerlijk bent, stomvervelend?)

Jonge schrijvers en oude helden, dus. Als je als jonge schrijver geluk had, zoals bijvoorbeeld Bart Chabot, was je net voor een oude held geprogrammeerd en zaten er dus heel veel mensen in de zaal. Als je pech had, zoals bijvoorbeeld Jack Nouws, was je niet handig gesandwicht en moest je het doen met een half schoolklasje weifelaars. Het publiek wekte over het algemeen de indruk te zijn gekomen voor de bands, en al die schrijvers maar voor lief te nemen.

Er waren jonge schrijvers te over: Abdelkader Benali, Pam Emmerik, Jack Nouws, Margherita Pasquini, Esther Gerritsen, Simone Kolk, Lulu Wang, Jessica Durlacher en vele, vele anderen. Mustafa Stitou verkeerde in de gelukkige omstandigheid dat hij net voor Tindersticks mocht optreden, zodat zijn prachtige poëzie door een stuk of vijftienhonderd mensen werd beluisterd – een publiek dat in principe iedere schrijver verdient die op Crossing Border staat. Maar je moet maar net het geluk hebben op een goeie plek in het programma te staan.

Muziek, veel muziek dus. Vooral bands die je niet per se op Crossing Border zou verwachten en ook ergens anders zou kunnen zien: Claw Boys Claw, Van Dik Hout, Boudewijn de Groot, John Hiatt en Loudon Wainwright III. Een gunstige uitzondering was Tindersticks, dat voor veel mensen de revelatie van het festival was, ook al hadden ze vier jaar eerder al in Paradiso gespeeld, in het voorprogramma van Nick Cave.

Natuurlijk waren er voldoende verrassende optredens. Zoals Max Cavalera, de zanger van het vcoormalige Sepultura, die zonder Sepultura optrad en zeer persoonlijke verhalen vertelde. Er was Michael Franti, van Spearhead, die zonder Spearhead optrad en bijtende teksten de zaal injoeg. Er waren de geheide krakers, als Roddy Doyle en Arnon Grunberg.

Er waren ook hypes, de grootste daarvan de nu al legendarische Q. Q heeft een eigen Internet-site: www.deadmeat.com of zoiets. Wat daar te zien is, is ongeveer hetzelfde als wat te zien is in de video die voorafging aan zijn optreden op Crossing Border: heel veel Q en weinig tekst. Q zelf, de man. Wie weet is dit the future of literature, je weet het niet. En misschien zijn wij hier in Nederland daar helemaal nog niet klaar voor. Feit is dat Q vooral overkwam als een irritante kwast met een zonnebril die zo hip was dat er alleen door smalle spleetjes de wereld in gekeken kon worden. Wat Q aan literatuur te brengen had, viel weg in de overdaad aan zelfpromotie en gebodybuilde borstklopperij, begeleid door een heuse rookmachine en graffitikunstenaar.

Er waren ook echt dynamische jongeren, die als de Vrijstijlers aan het freestylen waren – onder leiding van Def P. rapte men op steekwoorden die het publiek aandroeg – of die als Jungle MC’s het hele souterrain aan het dansen kregen. Toen begon het opeens allemaal te leven: jonge mensen, tien jaar jonger dan de rest, bliezen het Congresgebouw leven in. Tot verrassing van de meeste bezoekers openden Def P. cum suis deuren naar een soort voordrachtskunst die menigeen vervreemdde van zijn literaire voorkeuren.

Daar heeft Crossing Border altijd zijn kracht uit geput: de vervreemding, het verrassende. In een tijd dat de literatuur op zijn papierigst was, dat wil zeggen in een tijd dat de Nacht van de Poëzie stampvol zwijgende, eerbiedig luisterende bewonderaars zat, die hoorden hoe dichters uit het liefst Bangladesh of de Maagdeneilanden hun verzen voordroegen in de kille stilte van een betonnen Vredenburg – in die tijd dus, de tijd van de stilte in de literatuur, zocht Crossing Border naar ontheiliging, naar overlappingen, naar symbioses, naar kruisbestuivingen tussen gesproken en geschreven woord, tussen ritmische zinnen en dansbare teksten.

De vraag is: zijn wij nu blasé geworden, of is de literatuur zelf opnieuw aanbeland in een stille periode, en is ze weer in zichzelf gekeerd aan het raken, als reactie op het uitbundige, extraverte, luidruchtige van de afgelopen jaren? Dat lijkt niet zo’n gekke veronderstelling, eerlijk gezegd. Blijkbaar zoekt de dichter/performer het op dit moment niet in het verkennen van de grenzen aan zijn medium, en onderzoekt hij de mogelijkheden van jamsessies met collega-kunsten (vooral muziek), maar is hij in de eerste plaats geneigd naar een soort terugkeer naar het uitgangspunt, namelijk: ik sta hier tegenover een zaal. Tien minuten lang dien ik die te amuseren. Wat wil die zaal? Die zaal wil een verhaal. Om naar te luisteren. Een verhaal met een begin, een midden en een eind, een verhaal dat verstaanbaar en begrijpelijk is. Geen trommels en trompetten, geen riedels en neusfluiten en human beatboxen – dat leidt maar af.

Dus wat zien we? Lulu Wang: verhalend proza. Jessica Durlacher: idem. Esther Gerritsen: idem. Jack Nouws, Arnon Grunberg, Margherita Pasquini, etcetera – geen dichters meer die zich pseudo-rappend laten begeleiden door een heuse dj (zoals Serge van Duijnhoven in 1996 nog meende te moeten doen), geen dada-angehauchte klankpoëzie a la Jaap Blonk, geen eindeloze stemtovenarij met tapeloops zoals Blixa Bargeld twee jaar geleden zo verrassend en overweldigend deed, geen gezongen gedichten, geen gesproken liedjes, geen schrijvers achter een klein orgeltje of begeleid door een saxofonist. Nee, we vertellen weer gewoon verhalen. En de muziek die dat verhaal had kunnen begeleiden, die speelt gewoon in de andere zaal. Als er van begeleiding sprake is, dan is dat per ongeluk, wanneer het lawaai van de buren door de wanden van de zaal heen dringt, als Boudewijn de Groot zijn eenzame Jimmy door de wanden van de Prins Willem Alexanderzaal laat fietsen.

Het meest vernieuwende literatuurfestival heeft dit jaar laten zien dat de literatuur eventjes niet zo heel gedreven aan het experimenteren is. Ze bezint zich, ze maakt even een pas op de plaats en wacht af. Feit is dat de dynamiek niet meer in de eerste plaats in de presentatie ligt, maar juist in de inhoud van de (klassiek) voorgedragen tekst gevonden moet worden.

Dat is allemaal niet erg, maar het plaatst enige kanttekeningen bij de ‘formule’ en de programmering van het Crossing Border Festival. En dat is nooit slecht: men dient scherp te blijven, en te blijven uitzien naar juist die acts die nergens anders te zien zijn, die speciaal voor de gelegenheid zijn gecreëerd, die eenmalig zijn, die vervreemden, die het literaire oprekken tot zijn uiterste grenzen. Wellicht moet Behre in de nabije toekomst proberen kunstenaars op elkaar te laten reageren of samen iets te laten maken dan ze als afzonderlijke eenlingen te presenteren. Wil Crossing Border zijn status, zijn terechte status van meest toonaangevende, meest veelzijdige, meest verrassende en meest intieme festival niet alleen behouden maar ook blijven waarmaken, dan dient er in 1998 iets bijzonders te worden bedacht. Kleiner kan niet als je eenmaal groot bent. Slechter kan niet als je eenmaal heel goed bent. Maar als de scherpe kantjes er van af dreigen te slijten, dan is het goed het kartelmes er langs te halen, de beitel te hanteren of de schrobzaag, en weer, als vanouds, acts te bieden die knarsen en grommen, die dreunen en galmen, die irriteren en hypnotiseren, die, in ieder geval, anders zijn dan anders.

Maar bestaan die nog? Bestaan zulke dingen nog in een tijd waarin het ‘andere’ gemeengoed is geworden, waarin het subversieve door de mainstream-cultuur is geabsorbeerd?

Het lied in de machine

1980-81. DE BERLIJNSE MUUR stond als een huis. De verhouding tussen de NAVO en het Warschau Pact had bijna het absolute nulpunt bereikt: alleen tijdens het Varkensbaai-incident was het erger geweest. Reagan sloeg, als de debiel die hij was, nog slechts oorlogszuchtige taal uit. Er waren veel mensen wier angsten zich concentreerden rond dat ene: het gillende alarm op een dag die niet de eerste maandag van de maand was. Soms kon je ze in gedachten al horen, die sirenes die de lucht verscheurden: het onmiskenbare signaal dat WO III daadwerkelijk was uitgebroken. Het was immers permanent bijna oorlog, toen.

Het was de tijd van de neutronenbom, de tijd die Mient-Jan Faber beroemd zou maken, de tijd van bezuinigingen en de eerste massa-werkloosheid, van Van Agt en van de kroning van Beatrix, van de Piersonstraat en de Vondelstraat. Links spatte uiteen in anarcho’s, radikalen, marginalen en anderen die niets meer met officiële politiek van doen wilden hebben. Koot en Bie vonden de term ‘doemdenken’ uit. Linkse partijen kraakten onder strategiediscussies en de pogingen iedereen binnenboord te houden: de feministen, de pacifisten, de radikalen, de krakers.

Het was ook de tijd waarin nieuwe, kleine bedrijfjes zich in verkrotte kraakpanden vestigden, de tijd waarin allerlei mensen alles zelf gingen doen en zich afwendden van de maatschappij en haar regels. 1980 en 1981 waren jaren die meer agressie kenden dan de decades ervoor en erna, alsof de wereld in een snelkookpan zat. De vernietiging lag om de hoek. Of ergens in de tweede straat rechts.

In diezelfde periode was de punk net uitgewoed. Woede was geen energie meer – bye, bye, Johnny Rotten – maar bracht nog slechts verslagenheid voort, depressie en nihilisme. In de nagalm van het staccato vierkwarts-proza van opstandelingen met hanekam of groen haar ontstond een muziekvorm die introverter en egocentrischer, minder maatschappelijk gericht was; die meer doem bevatte, bovenal. Ian Curtis, de zanger van de legendarische band Joy Division, pleegde zelfmoord. Mensen begonnen de ophanden zijnde ondergang gaandeweg als romantisch te beschouwen. Het was immers de perfecte uitvergroting van hun eigen Weltschmerz; er waren veel, heel veel jonge mensen die op de rand van een afgrond wankelden en die kampten met no-future, een drugsprobleem, een verknipt karakter, een gestoorde, eventueel meervoudige persoonlijkheid, slechte studieresultaten en almaar die dreigende sirenes op de achtergrond.

Ergens in 1980 nam een bandje een plaat op onder een viaduct in Berlijn. Het was er zo laag dat ze niet rechtop konden staan, maar dat gaf niet: ze moesten toch steeds bukken om met metalen voorwerpen te slepen of om op bouwvakkersmateriaal te slaan. De muziek leek de destructie zelf te verklanken: ze was harder en rauwer dan iemand tot dan toe voor mogelijk had gehouden, ze tergde je oren. De muziek bestond uit roest en ijzer en werd gemaakt door mensen die eruitzagen alsof ze al drie dagen dood waren. Het was muziek die zei dat alles kapot was, muziek die de toon zette voor de apocalyps die tot dan toe alleen voelbaar was geweest. Die sirenes hadden per slot van rekening nog niet geloeid. Kollaps, want zo heet die plaat, is nu de best verkopende plaat van Einstürzende Neubauten.

1997. De muur is alweer een paar jaar geleden gevallen en Duitsland is herenigd. Voormalige Oostbloklanden willen in de NAVO, Diana is dood en Reagan eindelijk officieel dement. Bill Clinton, paars en Tony Blair regeren. De werkloosheid daalt en de beurskoersen stijgen. Veel mensen hebben verse hoop en het poldermodel wordt internationaal ten voorbeeld gesteld. In xtc zit te veel speed en gabber kan vrijwel niet sneller Iedereen sampelt en er komt een Euromunt.

De Neubauten werken nu samen met gerenommeerde mensen: ze componeren de muziek bij werk van Heiner Möller, van Werner Schwab, bij Dantes Divina Commedia, voor LaLaLa Human Steps, met de Survival Research Laboratories, zetten Hamlet en Faust op muziek. Ze kregen opdrachten van Fiat en van kunstcentra. Ze maakten bands als Trent Reznor, Nine Inch Nails en Marilyn Manson mogelijk en misschien wel iedereen die iets doet met muziek die nu als ‘industrieel’ wordt bestempeld. Blixa Bargeld is dikker geworden, gaat ‘s ochtends naar de fitnessruimte van het hotel, en hij verft zijn haar niet meer zwart. Mark Chung – jarenlang Neubautens gitarist – is Hoofd Alternatieve Muziek bij Sony Records geworden.

Ze hebben een geschiedenis die staat als een huis, en die iets weg heeft van het achterstevoren gedraaide filmpje van een instortend gebouw: uit het puin verrijst een statige flat, optorenend boven de omliggende laagbouw. De fundamenten wortelen zich in vaste grond, betonnen palen strekken zich naar de hemel, bouwlaag na bouwlaag stapelt zich op, ramen worden weer in hun sponningen gezogen, barsten worden gladgestreken, scheuren gedicht, en daar zuigt het enorme gebouw zichzelf omhoog uit de puinhoop die hopeloos en gefragmenteerd neerlag te midden van andere stervende huizen. Wanneer de laatste barst is dichtgelijmd, trekt het stof weg. Er staat nu een glanzend, trots en onontkoombaar gebouw, sterk en toch welgevormd, hard maar toch elegant, vierkant maar aantrekkelijk.

Niet dat de Neubauten inmiddels een groot publiek hebben weten te bereiken, maar het is wel breed. Ze zijn allang niet meer dat cult-bandje voor een klein groepje grafpunks. De vleermuizen en kapotto’s van vroeger, die fans van het eerste uur, zijn nog maar met zijn vijven bij concerten. De aanhang is voor het overige erg ‘gewoon’: mensen die van muziek houden, van bijzondere alternatieve muziek. Want dat is het nog steeds: bijzonder, en waarschijnlijk voor eeuwig ‘alternatief’.

De eerste platen van de Neubauten zijn algemeen toegankelijk geworden, hoewel ze nog steeds enige educatie en inspanning van de luisteraar vergen. (Het is een misverstand te denken dat muziek zich zomaar geeft, dat doen alleen de sletten onder de muziek: de muzak en de eendagshitjes. Alle goede muziek vergt een leergang en een wilsdaad: de wens haar te begrijpen). Die nieuw verworven beluisterbaarheid is opmerkelijk. Want punk, slechts een paar jaar eerder gemaakt dan Kollaps, is thans voornamelijk interessant uit nostalgische overwegingen: ach wat leuk, weet je nog hoe opstandig we waren, jee het klinkt nu eigenlijk – oeps – schattig, oude punk. En vooral gedateerd. Ouderwets, zeg maar. De oude platen van Neubauten daarentegen zijn wel oud, maar nog steeds niet gedateerd.

– Tegen het einde van jullie optreden in Brussel riep een fan de titel van een oud nummer, bij wijze van verzoekplaat. Je antwoordde dat je door zulke verzoeken zo vreselijk oud voelt worden. Hoe is het om zo oud te zijn?

Blixa Bargeld: ‘Het is goed om zoveel oude nummers te hebben, een geschiedenis te hebben. Alleen begrijp ik niet altijd meer waar ze over gaan. Er komt binnenkort een boek uit met al mijn Neubauten-teksten, met Engelse vertalingen. Ik heb ze samen met iemand van commentaar voorzien en moest ze dus uitgebreid doornemen. Maar bij sommige ervan kan ik me nu geen enkele voorstelling meer maken van de gedachtengang erachter, noch van de emotie. Ze zijn me vreemd geworden, ontdekte ik.’

‘Wat lastig is aan zo’n stapel gedaan werk, is dat het moeilijker wordt om iets nieuws te maken of te beleven. Niet dat ik nu geloof dat originaliteit boven al gaat, maar toen we begonnen hadden we eenvoudig niets: geen artistieke geschiedenis, er bestond geen gevaar voor herhaling, er was geen concept waaraan we trouw konden zijn of dat we konden verzaken. Alles was open en nieuw, en nieuwe ervaringen hebben is geweldig. Ik deed wat ik wilde doen, en deed het zoals ik dacht dat ik het moest doen. Nu moet ik moet voortdurend afvragen: herhalen we onszelf niet? Hebben we dit al eens gedaan? Tegenwoordig ontstaat mijn muziek uit reflectie en overdenking. Dat is – nu ja, anders.’

Ze moesten dat indertijd ook wel, alles zelf uitvinden. Voor veel van de muziek die ze wilden maken bestond geen instrumentarium. Plus dat ze wilden uitzoeken wanneer lawaai muziek werd, waar geluid ophield slechts chaos te zijn, hoe samenhang ontstond. De Neubauten hebben eindeloos gedoehetzelfd, ze waren een geluidsfabriek, en de lijst instrumenten zou niet misstaan in een productiehal. Muziek bleek overal te sluimeren. De kunst was haar te voorschijn te halen.

Bargeld: ‘Teksten? Die had ik vroeger nauwelijks, ze ontstonden uit herhaling en uit stemexperimenten. Herhaling was heel belangrijk, dat schiep een structuur. Zinnen, zelfs betekenisloze woorden, kunnen de muziek bij elkaar houden, hoe onsamenhangend die verder ook was.’

*

EEN OPTREDEN VAN EINSTÜRZENDE NEUBAUTEN is een kruising tussen de presentatie van de najaarscollectie van een slopersbedrijf en een optreden van een exotisch percussie-ensemble. Er wordt weliswaar ‘gewoon’ gebruik gemaakt van een bas en een gitaar, maar verder bestaat het instrumentarium, naast een bescheiden samplertje, uit metalen platen van variabele dikte, een verbouwde trommel als bassdrum, die voor het nummer Headcleaner wordt vervangen door een gedeukte ijskast (de deur staat dan half open), ijzeren veren, staven, buizen, slangen en wielen, cirkelzagen, slijptollen, motoren, stalen balken (verroest), vreemde knorrende apparaten en klik-klakkende tollen, piepende, schurende blokken, gierende draden, galmende pijpen en grommende…

Alles zelfgebouwd, door Andrew Unruh. Hij is het brein achter die hele lood-en-oud-ijzerberg, die imposante verzameling instrumenten, want dat zijn het, indien ze worden bespeeld door de muzikanten van de Neubauten. Het is van een verbijsterende schoonheid zoals ze uit die hele puinhoop de meest klankrijke, melodieuze en tegelijkertijd vlijmscherpe, rauwe muziek weten te toveren. De liederen die uit al die machines komen zijn ingetogen en razend, schel en warm, vurig en koud tegelijk. Het is muziek die vervreemdt, die de luisteraar dwingt zijn ideeën aan te passen, anders te luisteren dan hij of zij gewend is.

In plaats van gebruik te maken van samples kiest de band er voor zo veel mogelijk live op het podium te doen. Dat betekent dus ook dat Rudi Moser zes blauwe emmers met grint leeggooit (hoog boven zijn hoofd geheven) in een ijzeren goot – een geluid dat niet is na te maken, dat niet door welke synthesizer ook te imiteren valt: dit geluid is echt, het geluid van grint dat in een ijzeren goot valt. Het is tekenend voor de Neubauten. Waarom digitaal doen als het analoog kan? Waarom elektronisch als het edele handwerk zoveel intenser is?

Intensiteit, zou dat het zijn? Of het nu de bezwete gezichten zijn van collapsing new people op het podium, hun opzwellende spieren, of hun statige pose als ze een brandende staak omhoog steken, het heeft allemaal een bezieldheid, een energie die nooit uit een keyboard zou kunnen komen. Alsof er vijf mannen in een smidse staan te zwoegen om voor het ochtendgloren een onderzeeboot af te hebben, alsof alle stokken en staken vanavond nog gesloopt moeten worden. En op een of andere manier doet het allemaal erg… eh, Duits aan.

Duitsland is nooit het land van de popmuziek geweest. Zolang Heino en Freddy Quinn nog steeds volkshelden zijn, zal de popcultuur van de Germanen nooit een hoger niveau bereiken dan die van Frankrijk of Italië. Desalniettemin stelde Duitsland ten tijde van de punk en de post-punk wel degelijk iets voor. Het was, en is, alsof ze gaan meetellen zo gauw er rauwheid, destructiviteit en grimmigheid in het spel zijn. En de Neubauten zijn daarvan natuurlijk het summum. (Overigens besteedt de biograaf van de punk, Greil Marcus, in zijn boeken geen woord aan Einstürzende Neubauten.)

Misschien is de muziek van Einstürzende Neubauten eerder Berlijns dan Duits, en draagt ze de sporen van de stad waar ze ontstond, een stad die verscheurd was, een stad die instortte, die elke dag meer in chaos veranderde, die vergruisde, tot puin verviel.

– Welke rol heeft Berlijn gespeeld in je leven en in je werk?

Bargeld: ‘Ik heb het gevoel dat mijn lot is verbonden met mensen uit het voormalige Joegoslavië. Het Berlijn van vroeger, voor mij, was West-Berlijn. Daar kwamen de Neubauten vandaan. Dat bestaat niet meer. Veel mensen zeggen dat de muur werd neergehaald wegens de opkomst van Oost-Europa, maar volgens mij is het andersom: de instorting van West-Berlijn was de oorzaak. Dat implodeerde min of meer. Gedeelten van het Berlijn van nu zijn een soort tweede München aan het worden.’

– Einstürzende Neubauten was afkomstig uit een duidelijke subcultuur. Is daar nu nog iets van over? Bestaat er sowieso nog zoiets als een subcultuur?

Bargeld: ‘De subcultuur… Er is altijd een subcultuur. De gewone cultuur kan niet zonder een subcultuur, ze leven in symbiose. Het “sub” staat voor “subversief”. Je kunt het vergelijken met nucleiï, kernen in een cel. Die proberen soms te ontsnappen uit het celplasma. Dat plasma heeft dat in de gaten en grijpt dan in door zich uit te rekken en de vluchtende kern tot de orde te roepen. Het gevolg is een permanente dynamiek. Zo komt de cel vooruit. Op die manier is ook de cultuur voortdurend in beweging: nu en is er iets dat de wanden, de grenzen, tracht op te rekken of aan het plasma te ontvluchten, en dat zet dan weer een proces in gang, waardoor de cultuur als geheel levend blijft.’

– Wat is er nu nog aan subcultuur?

‘Ik heb in het Berlijn van nu heel veel interessante dingen gezien. Er bestaat daar wel degelijk een dynamische subcultuur, waar nieuwe dingen uit voortkomen. Maar ik ga niet vertellen wat. Wat me opviel is dat mensen die al die dingen maken op een of andere manier geen platen willen uitbrengen, geen cassettes, geen publiciteit zoeken, zelfs geen band willen zijn. Als we het nu gaan beschrijven, dan maken we het kapot. Maar er is heel veel gaande, geloof me.’

Vrijwel alle Neubauten-teksten zijn geschreven door Bargeld, die zijn werk serieus genoeg neemt om ze uit te geven in boekvorm. Bij elkaar geven ze een intrigerend beeld van een persoonlijkheid die met zijn band en zijn muziek naarstig zoekt naar manieren om onzegbare dingen te verwoorden (hoe zegt men ‘nee’? is een kus in woorden te vatten? hoe werken associaties in een hoofd? welke taal gebruiken de cellen in je lichaam?) en die uitdrukking heeft willen geven aan een gekweldheid die, hoe je het ook wendt of keert, niet anders dan als oprecht gezien kan worden – dat in tegenstelling tot veel van Neubautens muzikale doem-broeders die veelal een hoog poseergehalte kenden.

Bargelds Weltschmerz ‘oprecht’ noemen en als bron van zijn kunst zijn gekwelde wanhoop noemen, is natuurlijk een uitgesproken romantisch idee. Maar in zijn geval is dat zo gek nog niet. Diep in zijn hart heeft hij een zwak voor de romantici.

Bargeld: ‘De Duitser Joseph von Eichendorff schreef ooit een dichtregel die ik me herinnerde als: “In elke boom slaapt een lied.” In NNNAAAMMM, op onze laatste plaat, heb ik dat gebruikt en veranderd tot ‘In elke machine slaapt een lied’. Pas later ontdekte ik dat het echte citaat als volgt is: “Wünschelrute/ Schläft ein Lied in allen Dingen/ Die da träumen fort und fort./ Und die Welt hebt an zu singen./ Triffst du nur das Zauberwort.” Dat is zo terecht…

Het zou het programma van de Neubauten kunnen zijn. Overal zit een lied in. Je moet alleen een truc, een strategie, een techniek zien te vinden om de muziek eruit te halen, haar aan het ding te ontlokken… Ik heb een fascinatie, altijd gehad, voor machines, dat wil zeggen: alles met bewegende onderdelen, alles waar een mechaniek in zit, dingen die kunnen roteren en draaien en geluid kunnen produceren. Bij de Neubauten hebben we altijd muziek gemaakt met instrumenten die eerder op een bouwplaats dan in een studio thuishoorden.

Muziek ontstaat in principe in het hoofd van de luisteraar. Het is een biologisch, een neurologisch proces. In principe kun je dat ook met behulp van een machine, of een ander niet-muzikaal ding teweegbrengen. Het gaat om de techniek, de strategie om het ding te überlisten, te verleiden zijn magie prijs te geven, zijn lied. Het Zauberwort, daar gaat het om.’

– Is er nog wel subversiviteit in de subcultuur van vandaag?

‘Ik zie tendensen om technieken te gebruiken die niet makkelijk te verwärten zijn, dat wil zeggen, niet makkelijk te exploiteren, om te zetten in geld en roem. Men doet in wezen moeite om onopvallend te zijn, om niet de kans te lopen tot de gevestigde cultuur te gaan behoren.’

– En jijzelf? Ben jij langzamerhand ook niet een vooraanstaand kunstenaar geworden? Je speelt in de Bad Seeds bij Nick Cave, in Die Haut, de Neubauten, je doet allerlei projecten met theatermakers en filmregisseurs, met modern klassieke orkesten, je componeert in opdracht van de overheid. We kunnen er niet omheen, zeker niet als we luisteren naar de popmuziek van vandaag: je bent belangrijk, je bent bepalend voor de moderne muziek van de afgelopen twintig jaar.

Bargeld: ‘Ik ben blij dat je niet zegt: “was bepalend”. Daar zou ik me pas echt oud door voelen.’

[Geschreven samen met Rob van Erkelens]

Magistrale misverstanden

[Recensie van Joost Niemöller: De therapie, uitgeverij Querido, Amsterdam 1997.]

IN 1973 VERSCHEEN SYBIL, een psychiatrische gevalsbeschrijving. In samenwerking met psychiater Cornelia Wilbur en de patiënte zelf, beschreef journaliste Flora Rheta Schreiber Sybils analyse en geschiedenis. Schreiber was vertrouwd met het vakgebied: ze werkte jarenlang als redacteur psychiatrie voor Science Digest en had al eerder case-histories gedaan. In Sybils geval beschikte ze over alle aantekeningen die dr. Wilbur had gemaakt tijdens de elf jaar durende psycho-analyse van in totaal 2354 sessies die Sybil onderging. Bovendien gaf Sybil haar dagboeken aan Schreiber ter inzage en spraken de twee elkaar regelmatig; er ontwikkelde zich een vriendschap tussen beiden in de tien jaar dat Schreiber aan het boek werkte.

Sybil was tijdens haar jeugd gruwelijk mishandeld en gemarteld door haar fanatiek religieuze moeder. Sinds haar derde had Sybil regelmatig gaten in haar recente herinnering: het leek soms of ze wakker werd uit – ja wat, een slaap? Een absentie? Een trance? Mensen die ze niet kende, hielden vol dat ze wel degelijk bevriend waren. Soms hingen er kleren in haar kast waarvan ze zeker wist dat zi­j ze niet had gekocht. Wie dan wel? De periodes van afwezigheid namen toe; om die de reden belandde Sybil in 1954 bij dr. Wilbur; ze was inmiddels 31.

Na twee maanden bleek tijdens een sessie wat er gedurende deze absences aan de hand was: Sybil was er nog wel, maar zi­j was het niet meer. Ineens sprak ze anders, vertelt de case-history; ze nam een meisjesstem aan, sprak met een accent, verloor haar normale beheersing en werd kinderlijk boos. Tevens waren er plotseling andere herinneringen waar Sybil zelf niets van had geweten. Deze ‘andere’ Sybil had zelfs een andere naam: het was Peggy die zichzelf had getoond. Wilbur concludeerde dat Sybil een gespleten persoonlijkheid moest hebben. In de loop van de daaropvolgende sessies bleek echter dat het niet om één maar om zestien andere persoonlijkheden ging. Sommigen daarvan waren jongetjes; sommigen meisjes; andere boze, of juist luchthartige jonge vrouwen; er was zelfs een baby bij. Wilbur wist de hulp van Vickie, het persona dat als de archivaris en het geweten van deze zestien ‘alters’ fungeerde, te mobiliseren.

Sybil had, kennelijk in een poging mentaal te overleven onder de barre omstandigheden die haar moeder voor haar had geschapen, verschillende persoonlijkheden in het leven geroepen die zich buiten haarzelf om manifesteerden: ‘alters’ die plaatsvervangend optraden, die de klappen in ontvangst namen, de wraakfantasieën beheerden of die de schuld droegen waar Sybils moeder zo op hamerde. Dit alles opdat Sybil zelf min of meer normaal kon blijven functioneren. “Het is … een strategie van het onderbewustzijn. Het is duidelijk dat deze ‘alters’, die … buiten het dagelijkse bewustzijn om leven, als autonome eenheden functioneren. Deze autonomie kon zelfs door middel van objectieve testen worden aangetoond,” schrijft Schreiber in haar nawoord, en verwijst naar een studie van onder meer Wilbur waarin ook de EEG’s van ene Jonah en zijn drie ‘alters’ verschillend blijken uit te pakken.

Schreibers boek en Wilburs behandeling maakten geschiedenis. Sybil was een van de eersten die gediagnostiseerd werden met wat nu bekend staat als MPS, het Multiple Personality Syndrome. Buitengewoon aan de zaak waren de gedegenheid waarmee Sybils geval werd gedocumenteerd en het grote aantal van haar ‘alters’: zestien is zo ongeveer de MPS-winnaar in het Guinness Book of Records. Tegenwoordig is MPS geen onbekend fenomeen meer: de diagnose ‘meervoudigheid’ wordt regelmatig gesteld, en lijkt vooral naar voren te komen bij mensen die, zoals Sybil, te maken hebben gehad met serieuze verwaarlozing of (seksuele) mishandeling in hun jeugd.

Maar hoe waarheidsgetrouw is Schreibers boek, en hoe serieus Wilburs diagnose? De man die nog uitgebreid wordt bedankt in Schreibers voorwoord en die Sybil zelf heeft onderzocht, psychiater Herbert Spiegel, vertelde eerder dit jaar in een interview in The New York Review of Books dat Sybil ‘extreem suggestibel’ was. Spiegel had in zijn onderzoek nooit iets gemerkt van ‘alters’ of wat daar op leek. Hij meldde dat Wilbur er gedurende haar sessies met Sybil op zeker moment toe had besloten om specifieke gevoelens en stemmingen die Sybil manifesteerde, voor het gemak elk met een eigen naam te bedelen.

Wilbur wilde publiceren over Sybil maar kreeg weinig belangstelling; pas toen ze, in overleg met Schreiber, voorstelde om die verschillende namen als aparte persoonlijkheden te beschrijven, wilde de uitgeverij eraan. Sybil is letterlijk als ‘meervoudige persoonlijkheid’ te boek gesteld: haar diagnose was een literaire constructie, bedoeld voor betekenisgeving, recettes en het spannende verhaal, en heeft niet veel uit te staan met een uit terughoudende observatie waargenomen verschijnsel.

Het meest curieuze aan het hele geval was dat Sybil zelf ging geloven in de constructie die Wilbur en Schreiber haar gedurende haar behandeling zo eensgezind voorstelden. Ze was extreem suggestibel, Spiegel zei het al.

*

JOOST NIEMÖLLERS ROMAN De therapie vertelt een vergelijkbaar verhaal. Carl stort in op z’n werk – wat er nu precies gebeurd is komen we nooit te weten: iets met een paniekaanval – en gaat dientengevolge in therapie. Zijn psychologe Jeannette, uitentreuren op de hoogte van de laatste modes in therapieland (zo weet ze maar al te goed dat satanisch misbruik van kinderen een hoge vlucht heeft genomen), vraagt Carl naar wat hem bezighoudt.

Dat nu is een van de weinige dingen die Carl gemakkelijk kan vertellen: alles draait bij hem om ‘de familie’, maar dat is geen eenvoudig verhaal, waarschuwt hij zijn therapeute. Jeannette heeft razendsnel door waar het hier werkelijk om gaat en doet later opgewonden verslag in het medewerkersoverleg: “Ontploft tot een complete familie, beweerde hij al bij de eerste zitting. Waar een gemiddelde meervoudige persoonlijkheid er soms jaren over doet voor het eindeloos gesplitste innerlijke huis in kaart kan worden gebracht, wordt hier de hele problematiek in een keer op tafel gelegd. Met een grappig, zelfverzonnen woord: familie.” Waarna Jeannette Carl eindeloos laat vertellen over de tweede en de vierde broer, over de vader en de moeder. De moeder, dat is de bron.

Een collega van Jeannette raakt ervan overtuigd dat de moeder die zo dreigend over Carls familie hangt, nog gevaarlijker is dan Carl zelf al meent. Volgens deze Maria, die regelmatig overlegt met een witte heks, is de moeder-alter bloedlink: “een zwarte, kleverige klont vulkanisch traumamateriaal. [Ik heb] het gevoel dat het gevaar in [het] therapiecentrum niet onderkend wordt. Dat kan men daar niet, want het gevaar is van buitenaardse proporties.” “Satan,” vult de witte heks begrijpend aan, en Maria knikt instemmend, blij dat deze witte heks dit erge zo dapper uitspreekt.

Voorts is men bij het therapiecentrum enorm begaan met de gruwelijke aanval op René Diekstra – het moet wel een complot zijn dat deze geniale man ten val heeft gebracht; het is inderdaad oorlog tegen de psychologen, daarbuiten – en worden zijn delen van zijn boeken ter instructie op de werkvergaderingen voorgelezen. Het centrum heeft meer gevallen zoals Carl in behandeling; er zijn zelfs banden met een tehuis voor ‘meervoudige meisjes’. Kortom, het is ‘t puikje van het psychologendom dat daar rondloopt en Carl is ongetwijfeld in goede handen – ware het niet dat Jeannette onderwijl zelf wat doordraait, en in handen valt van een therapeut die haar, teneinde haar met ‘haar aardsheid’ in contact te brengen, zo ongeveer verkracht, met voor haar dramatische gevolgen.

Een dolkomische boel, en tegelijkertijd diep-tragisch. Niemöller heeft alle trendy psychokolder in kaart gebracht en tot een slapstickverhaal gemengd. Daarbinnen kan iedereen zijn eigen gekte naar believen uitleven, soms gestut door een diagnose, zoals het meervoudige meisje dat Carl tegenkomt: naar believen wisselt zij van ‘alter’ en elk ervan zet ze uitsluitend in om te zorgen dat ze haar zin krijgt, zodat haar ‘meervoudigheid’ fungeert als een onaantastbare smoes om zich te misdragen – maar iedereen met wie werkelijk iets mis is, wordt vermalen.

Uiteraard is Carl niet ‘meervoudig’ en is de hele – sowieso nutteloze therapie – gebaseerd op een schandalig misverstand en het voortvloeisel van Jeannettes bedenksel. Carl begrijpt überhaupt niet waar Jeannette het over heeft. De familie waarmee hij zich zo vergaand identificeert dat hij hun geschiedenis beter kent dan de zijne, is geen verzameling ‘alters’ maar de Kennedy-dynastie (een oude obsessie van Niemöller zelf, die in zijn vorige roman De spier een paranoïde man liet optreden die waan en werkelijkheid had verruild, die Lee Harvey Oswald overal zag en op zoek was naar moordenaar van de moordenaar van de eeuw). Maar er is wel degelijk iets aan de hand met Carl. Hij heeft last van achtervolgingswaan, meent bij vlagen dat hijzelf de tweede zoon van ‘de familie’ is en gaat gebukt onder een onuitlegbare, zwaarwegende schuld.

Niemöller beschrijft Carls surrealistische gedachtengang schitterend: alle tussenstappen in de geheel eigen logica van Carls waan laat hij overtuigend zien, in quasi-naïeve zinnetjes. Wanneer Carl vanuit zijn huiskamer een Amerikaanse slee ziet, gelooft hij ogenblikkelijk dat het de Amerikaanse geheime dienst is die hem tracht af te leiden van zijn vorsing van de familie: “Dit hele oerspektakel is opgezet om de gedachtenstroom van Carl eens lekker door te luchten. Ja, een dom misverstand is dat, want iedereen weet dat gedachtenstromen alleen maar loskomen in de buurt van boeken. Of men wil hem op deze manier juist iets ontnemen. Men wil hem in de staat van betrapt-zijn voeren als hij woorden begint te lekken. Dat hij niet meer denkt, maar hardop praat. Dat is hem overkomen. Ook in de tram. Hij weet niet meer wanneer dat was. Dat is maar beter.” Carl tracht letterlijk alles wat hij ziet te duiden: onder en achter en tussen alle dingen schuilen betekenissen, niets is wat het is en met elke mogelijkheid moet rekening worden gehouden; daarmee komt alles in Carls hoofd op de helling te staan, biedt niets nog houvast en glibbert hij langzaamaan weg uit de gewone wereld.

Terwijl de structuur van boek slim is – alle personages die enigszins een rol van betekenis spelen, komen elkaar in wisselende combinaties en vanuit verschillende perspectieven tegen; je zou goed kunnen argumenteren dat het boek zelf als MPS-constructie is opgezet – en Carls curieuze gedachtenwereld knap wordt beschreven, lijdt De therapie aan een groot mankement. Niemöller heeft niet goed kunnen kiezen uit de rijkdom van zijn materiaal en heeft van alles een beetje gedaan, zodat niets echt uitgewerkt raakt.

Het professioneel desastreuze maar literair ozo vruchtbare misverstand tussen Jeannette en Carl raakt bedolven onder het slapstickdeel waarin Niemöller de draak steekt met moderne psychokletsika en therapeutengeneuzel. Die zedenschets in overdrive ondermijnt tevens zijn zo mooie plot: therapeuten die Diekstra als hun god aanbidden en witte heksen te hulp roepen, zijn vanzelf niet serieus meer te nemen. Ook lijkt Jeannettes gekte – ze verliest zich in haar verleden – in toon en stijl teveel op die van Carl, en krijgt ze niet echt een eigen karakter.

Ik wilde wel dat Niemöller minder ambitieus was geweest en zich had bepaald tot Carl, Jeannette en hun magistrale misverstand. Extreme suggestibiliteit is dramatisch gezien immers aanzienlijk interessanter dan slapstick, zeker wanneer beide partijen – patiënt en therapeut – zo impressionabel zijn als ooit Sybil. En laten zien hoe verdwazing, overreding en het overnemen van ideeën – hoe mal en ongeloofwaardig ook – in een individueel hoofd werken en daar tot een hecht complex van waan en waanzin kunnen worden gesmeed, daarin excelleert Niemöller.

Midzomernachtfilms

[De Volkskrant vroeg me om voor hun zaterdagse rubriek ‘Rangen en standen’ een lijstje te maken met mijn tien favoriete filmscènes met, of over, de liefde.]

‘t Is vandaag midzomernacht: bij uitstek de dag der liefde. Ik vrees dat ik een ongeneeslijke romanticus ben, zij het een met sterke horrorneigingen. En omdat seks en lust voortgebracht worden door liefde (in het omgekeerde – liefde die voortspruit uit geilheid – geloof ik niet) sluit ik mijn lijstje met een paar seksscènes en -films.

1. Nicholas Roeg: The Man Who Fell to Earth (1976)

Dat Bowie van een andere planeet komt weet zijn aardse vriendin niet. Als hij haar uitlegt dat hij naar ‘huis’ moet, trekt ze zijn liefde voor haar in twijfel en schopt een scène. Bowie besluit er niet langer omheen te draaien: hij trekt zich terug in de badkamer en verwijdert daar zijn vermomming. Wanneer hij weer tevoorschijn komt en zich aan Mary-Lou toont zoals hij is, zonder opsmuk – egaal gele ogen met zwarte spleet-irissen, zonder nagels, zonder haar, met een vet-glanzende vochtige huid – deinst Mary-Lou voor hem weg en krijt ze het uit van schrik. Bowie loopt langs haar heen en gaat op bed liggen.

En dan komt het: Mary-Lou vermant zich, ze houdt immers van hem en wat maakt het dan nog uit wie of wat hij is, en ze gaat voorzichtig naast hem liggen: met trillende vingers raakt ze hem aan. Imposant. Want de geliefde is altijd heel erg een ander, en in zulk een naaktheid aangeraakt worden, is het kostbaarste dat er is. (Dat Mary-Lou later alsnog wegrent, zij haar vergeven. Ze deed haar best en een mens kan niet altijd dapper zijn.)

2. David Cronenberg: Dead Ringers (1988)

Beverly en Elliot, een tweeling die, ook al hebben ze twee losse lichamen, alleen maar als siamees kan worden gekarakteriseerd, storten zich langzaam in het verderf. Wanneer Beverly zich uiteindelijk los wil maken van Elliot, denkt hij in z’n drugsdelirium dat hij hen operatief moet scheiden. Elliot is het ogenblikkelijk met hem eens en geeft zich verheugd aan zijn broer over voor de ingreep. Ze zijn alletwee ontroerd en bang: “Scheiding kan een angstaanjagend iets zijn,” constateren ze met tranen in hun ogen. Het is overstelpend intiem zoals ze elkaar daarbij aankijken, en het getuigt van weerloos makend vertrouwen. Beverly opent Elliots buik; Elliot overleeft de operatie niet. Maar ja, als hij hem niet zo vertrouwd had was de liefde dood geweest, en dat is erger.

3. Tim Burton: Edward Scissorhands (1990)

Een suburban sprookje. Edward is een Frankensteinkindje wiens uitvinder sterft voordat hij Edward handen heeft kunnen geven, zodat hij het met een collectie scharen en messen moet doen. Edward daalt af naar het pastellerige dorpje aan de voet van het kasteel en vat daar een geheime liefde op voor Kim. Gaandeweg snapt Kim dat die jongen met zijn punk-outfit en dat vogelnestkapsel lief en zacht is, ondanks zijn vervaarlijke uiterlijk. Eén keer slechts raakt Edward haar aan: met zijn omgevallen bestekla betast hij heel schroomvallig haar gezicht, en ze zijn beiden eventjes niet bang dat iemand zich aan de liefde zal bezeren.

4. Billy Wilder: Some Like It Hot (1959)

Jack Lemmon is een weinig overtuigende vrouw, maar Osgood valt niettemin als een blok voor ‘Daphne’. Als Osgood Daphne ten huwelijk vraagt, stribbelt ze tegen: “Ik kan geen kinderen krijgen!” Dat geeft niets, vindt Osgood, hij houdt immers van haar. Dan werpt Daphne haar laatste troef in de strijd: “Ik ben een man!” “Well, nobody’s perfect,” antwoord Osgood, in het geheel niet van z’n stuk gebracht. Zo vergevingsgezind en vastberaden kan de liefde zijn.

5. Jeremy Leven: Don Juan DeMarco (1995)

Johnny Depp denkt dat hij Don Juan is en zijn psychiater Marlon Brando, inmiddels uitgedijd tot een massieve vleesberg en vastgelopen in dagelijkse sleur, raakt geïnspireerd door deze jongen die doelbewust verkiest in illusies en in de liefde te geloven. Brando’s huwelijk krijgt er een flinke oppepper van, zodat Brando op ‘t eind van de film met echtgenote Faye Dunaway op het strand danst. En verdomd, Brando oogt niet alleen verliefd, maar, ondanks zijn vele kilo’s, zelfs lichtvoetig.

6. Nagisa Oshima: Merry Christmas, Mr. Lawrence (1983)

De krijgsgevangene Bowie en de Japanse officier Sakamoto draaien eindeloos om elkaar heen, gefascineerd door elkaar maar gescheiden door een oorlog en een cultuur. Wanneer Sakamoto Bowie tergt, wordt de laatste niet zoals verwacht woedend, maar pakt hij Sakamoto’s hoofd tussen beide handen beet en geeft hem voor het aangezicht van diens troepen een lange, diepe zoen. Het is een verlossend moment, maar Bowie moet het later bezuren.

7. Paul Schrader: Cat People (1982)

Als Nastassja Kinski eindelijk heeft ontdekt dat ze van de panters afstamt en na elk seksueel contact roofdier moet wezen totdat ze gedood heeft, is ze radeloos. Ze vreest dat haar aanstaande minnaar hun liefde met de dood moet bekopen. Zodat ze hem vraagt haar vast te binden opdat hij zich tijdig uit de voeten kan maken. Maar mooier is de scène waarin ze, nog onwetend, in de dierentuin om de kooien van de panters drentelt. Ze proeft zielsverwantschap, ze verlangt maar kan nog niet duiden wat. (Een van mijn geheime wensen is om naast een jaguar te mogen slapen – hij verdoofd, dat wel – en die poten om me heen te voelen; misschien verklaart dat mijn fascinatie voor deze film. Ik zou het vriendje willen zijn en Kinski als panter willen hebben.)

8. Slava Tsukerman: Liquid Sky (1983)

Een bizarre cultfilm waarin Anne Carlisle zowel de mannelijke als de vrouwelijke hoofdrol speelt. Een buitenaards schip onttrekt een chemische stof aan de hersenen van mensen op het moment dat die klaarkomen; dat proces veroorzaakt hun dood. Anne (v) is frigide en dus veilig; het schip volgt haar tijdens haar seksuele escapades. Anne (v) wordt op zeker moment genomen door een mevrouw, gespeeld door Paula E. Sheppard. En dan bedoel ik ook nemen: zelden heb ik zo’n heftige fricatrice gezien.

9. Tony Scott: The Hunger (1983)

Catharine Deneuve speelt met Susan Sarandon als een kat met haar prooi. (Kunst, als je een vampier bent.) Wanneer Sarandon drank op haar witte t-shirt heeft gemorst, gooit Deneuve haar een schoon exemplaar toe en werpt zich languissant in een stoel, de benen op tafel, om de verkleding gade te slaan. Sarandon draait zich kuis om teneinde van shirt te wisselen, ziet zichzelf in de spiegel en heft dan in een kort gebaar haar kin: ze is niet bang, besluit ze. Ze wil wel. De bedscène erna is godlof niet stereotiep zoet gefilmd, zoals lesbische scènes vaak overkomt. Daar zorgt dat bloed wel voor.

10. Debi Sundahl: Suburban Dykes (1990)

De betere lesboporno. Een damesstel onderzoekt alles en behoudt het goede: van telefoonseks en voyeurisme tot het bestellen ener dames-escort (een prachtige butch). En alles uitsluitend met safe sex. Als Postbus 51 zo voorlichting gaf, werd ik op slag een voorbeeldig burger.