Category: Columns:

VERANTWOORDELIJKHEID is een raar ding. Iedereen gaat ervan uit dat hij het zelf heeft en er als enige over beschikken kan. Maar zodra het een kwestie tussen twee of meer mensen betreft wordt die verantwoordelijkheid vaak in evenzovele partjes opgedeeld en als gezamenlijk gedragen bezit beschouwd, ongeacht hoe onverantwoordelijk de ander partij zich gedraagt en onverlet wie de lasten van andermens’ onverantwoordelijkheid zal moeten dragen.

Zo’n benadering van gedeelde verantwoordelijkheid werkt alleen wanneer alle partijen te vertrouwen zijn en eenzelfde opvatting hebben over hoe ver ieders verantwoordelijkheid strekt. Met andere woorden vooraleer van gezamenlijke verantwoordelijkheid sprake kan zijn, dient er gefundeerd wederzijds vertrouwen te zijn. Zulk vertrouwen wordt echter slechts opgebouwd nadat iemand bewezen heeft zich verantwoordelijk te gedragen. Gedeelde verantwoordelijkheid kun je nooit poneren dan zou die immers vooraf gaan aan vertrouwen, wat een onmogelijkheid is.

In mijn vriendenkring brak daar recent een heftige discussie over uit. Een jongeman had op een feestje een dame opgepikt – H, een licht verloren meisje, een half kind nog, zo een zonder enige robuustheid en overduidelijk hunkerend naar liefde – en had met haar de nacht doorgebracht. Ze hadden gevreeën. Na twee condooms was hij door zijn voorraadje heen en wilde hij niettemin verder vrijen. H had geaarzeld en, schuw en indirect als ze was, had ze niet rechtstreeks naar zijn seksuele status gevraagd maar hem haar eigen informatie geoffreerd, op wederkerige openheid hopend. Hij had niets gezegd. H vatte dat op als bevestiging van zijn gezondheid. Wat een domme misvatting was: de jongeman in kwestie, V, heeft herpes en heeft eerder al tenminste twee vrouwen besmet.

Toen iemand anders en plein public ontdekte dat de twee naar bed waren geweest, informeerde hij het meisje ter plekke over V’s status en adviseerde haar dringend om zich na de incubatietijd te laten onderzoeken. Ze raakte nogal in paniek om V’s bedrog, om haar gezondheid, over haar eigen gedrag. Er ontstond discussie. Was zij niet ook dom geweest? Ja natuurlijk; te goedgelovig ook.

Waarna sommigen concludeerden dat H even onverantwoordelijk was geweest als V, en dus ook fout. Daarmee nu ben ik het volstrekt oneens. Zij had meer moeten aandringen op een helder antwoord, dat was evident, en haar viel te verwijten dat ze dat niet had gedaan.

Maar V viel aanzienlijk meer te verwijten. Hij had informatie achtergehouden die voor H van eminent belang was; zij was degene die te lijden zou hebben onder een eventuele nieuwe besmetting, niet hij. Terwijl zij het recht heeft met haar eigen gezondheid te spelen (zoals iedereen zijn aderen mag laten vervetten, zijn longen mag zwartroken, zijn verstand mag verzuipen in drank, mag je ook willens en wetens onveilige seks hebben), heeft hij niet het recht haar te bedriegen noch het recht om haar willens en wetens een risico te laten lopen zonder haar tegelijkertijd over dat risico te informeren. Zijn leugen maakt hem tot een bedrieger.

Dat is waar die discussie over gedeelde verantwoordelijkheid spaak liep. Haar domheid trof alleen haarzelf, niemand dan zij kon er het slachtoffer van worden. Sterker: zij had het recht een gecalculeerd risico te nemen, maar dat recht ontnam hij haar. Omgekeerd trof zijn achterhouden van informatie niet hemzelf doch uitsluitend haar. Zij moest nu immers in angst en spanning verkeren of ze herpes heeft of niet, en zo ja, dan zou ze opgescheept zitten met een ongeneeslijke ziekte die, met pech, nogal kan huishouden in een lichaam.

In de discussie klonken telkens stemmen op dat beiden verantwoordelijk waren geweest H had, door akkoord te gaan zonder een condoom te vrijen, iets van V’s onverantwoordelijkheid overgenomen. Is het heus zo dat gezamenlijke verantwoordelijkheid tot honderd procent reikt en een fout van de een tegen een fout van de ander weggestreept kan worden? Mag je V zijn doelbewuste achterhouden van informatie kwijtschelden omdat H immers indirect was en zij zijn zwijgen te makkelijk in positieve zin interpreteerde?

Volgens mij niet. Met wie liegt, kun je geen verantwoordelijkheid delen. En buiten dat is verantwoordelijkheid geen ding dat twee mensen samen dragen en dat zich slechts laat optellen tot honderd procent. Ieder heeft de zijne, voor de volle honderd; maakt tweehonderd procent tussen twee mensen. En als H de hare slecht gebruikt zegt dat nog niets over die honderd eigen procent waar V voor had moeten staan.

De kwestie is des te prangender omdat niemand precies weet wat veilig is en wat niet waar het om seksuele ziektes gaat. Wie een seksueel overdraagbare ziekte heeft weet nooit exact waarmee en wanneer hij zijn partner kan treffen; het enige dat helpt en hoofdbrekens voorkomt is te zorgen dat je partner in staat is een gecalculeerd risico te nemen, en weloverwogen en geïnformeerd voordelen tegen nadelen kan afwegen.

Van aids geloofden we jarenlang dat de overdracht van het virus hoofdzakelijk anaal plaats vond; later werd duidelijk dat ook bij standaard heteroseksueel verkeer het helemaal niet zo moeilijk was om aids te krijgen. Vorige maand bleek dat rond acht procent van de nieuwe besmettingen vrijwel zeker uitsluitend het gevolg is van orale seks. Geen wondjes, geen anaal verkeer, geen rücksichtlose, van poppers vergezelde orgieën gewoon van afzuigen, terwijl de communis opinio onder artsen was dat je in zulk geval niet veel kon gebeuren.

Niemand weet honderd procent wat veilig is. Maar op iedereen die weet wat hijzelf heeft, rust de plicht om anderen te informeren en die anderen het recht op een overwogen keuze te verschaffen. Anderen hebben het recht om weloverwogen een risico te nemen; maar ze moeten dan wel weten wat jij weet. Relevante informatie achterhouden is mogelijk crimineel maar in elk geval gruwelijk onbeschoft — om niet te zeggen onverantwoordelijk.

“EIGENLIJK ZIJN ALLE VROUWEN travestieten, en zijn sommige mannen het ook,” zei Maarten ‘t Hart gistermiddag in De Balie, aan het eind van zijn lezing over travestie. Waarmee hij wilde zeggen dat mannen die voor vrouwen willen doorgaan daar vooral zo goed in slagen omdat vrouwen in de laatste decennia veel make-up zijn gaan gebruiken, waardoor het voor mannen op hun beurt doenlijk is geworden vrouwen na te bootsen door diezelfde strategie te volgen. Als vrouwelijkheid uitsluitend in het lichaam besloten zou liggen, zou er immers geen beginnen aan zijn haar te personifiëren voor wie als man geboren is.

‘t Hart definieerde ‘vrouwelijkheid’ daarmee terecht als een sociaal construct, als het resultaat van noeste arbeid en de vrucht van flink vijlen en schaven. En dus als een verschijningsvorm die door beide seksen aan te nemen is en die geen van beide seksen op voorhand gegeven is.

Vrouwelijkheid zoals wij die gedefinieerd hebben is geen natuur, het is een product. Vrouwen doen permanent hun best ‘vrouwelijk’ te zijn, te blijven of te worden, en sommige mannen houden er bijwijlen hetzelfde doel op na — maar alleen mannen die vrouwelijkheid nastreven krijgen het predikaat “travestiet” opgespeld. Misschien, zo plaagde ‘t Hart, is het eerlijker ook de inspanning die vrouwen zelf leveren op dezelfde manier te beschrijven: als travestie.

Het was een uiterst onderhoudende lezing, gelardeerd met intrigerende biologische weetjes en persoonlijke anekdotes. ‘t Hart was afwisselend intiem, verleidelijk, laconiek, koket en komisch; alle zorgelijkheid en kommer waarmee hij in de eerste jaren na zijn publieke coming-out als travestiet over zijn bestaan als dame sprak, waren verdwenen. En hij gaf hilarische doorkijkjes in de lessen die hij heeft geleerd. De gezichtsuitdrukking die vrijwel zonder mankeren een sterk vrouwelijke trek aan een mannengezicht gaf, zo instrueerde hij het publiek, was: verbaasd kijken. Ogen opengesperd, wenkbrauwen opgetild, een zweem van een glimlach — onnozelheid? onkunde? onbegrip? — rond de mondhoeken spelend: het werkt. En hij deed het voor. Verdomd. Hij werd op slag nog een paar graden vrouwelijker. Klassiek vrouwelijker, dan wel.

Want wat ik intrigerend vond, is dit: ‘t Hart geeft duidelijk aan een bepaald type vrouw na te streven: de wellevende, elegante Wassenaarse, een dame van stand, een toonbeeld van beschaving en verfijning, met soms licht wufte trekken. Maar nimmer rebels, obstinaat, doortastend of wat dies meer zij. Zijn beschrijving van vrouwengedrag maakte dat evident: vrouwen lopen altijd met de knieën dicht bij elkaar, zitten met over elkaar geslagen benen, maken hun lichaam klein, lopen de trap met één tree tegelijk op en zijn beschaafd. Maar wat dan te denken van vrouwen die — zoals ik, en veel van mijn vriendinnen — altijd wijdbeens zitten (zelfs indien gehuld in korte jurk), die even gretig versieren en verleiden als mannen dat doen, die sprintjes trekken en de trap met twee treden tegelijk nemen (ik deed dat allebei, toen ik nog goed ter been was, zelfs met naaldhakken aan), die de etiquette niet in acht nemen en die geen kapperskapsel dragen?

Ook zij zijn vanzelfsprekend vrouwen, geeft ‘t Hart desgevraagd ruimhartig toe, maar op hen baseert hij zich niet. Het resultaat is dat ik me nauwelijks kan herkennen in zijn vrouwbeeld: hij neemt alle lessen serieus ter harte die ik, soms opgelucht en soms na diep zelfonderzoek, heb afgelegd. Wat zou ik hem graag een paar feministische lessen bijbrengen… Al was het maar omdat nette meisjes weliswaar naar de hemel gaan, maar slechte vrouwen overal komen — en daarbij doorgaans meer plezier en avontuur beleven.

Want wie wil er nu een Wassenaarse zijn? Zulke dames zitten dag in, dag uit achter de sherry, zijn lid van de golfclub en een paar liefdadigheidscomitées, geven manliefs centen uit en vervelen zich stierlijk. Dan liever bedrijfsleidster zijn, of Bach-pianiste, of succesvol schrijfster die haar religieuze verleden van zich heeft afgeschud. Liever zelf de touwtjes in handen nemen.

“Maar ja, wie ben jij om dat te zeggen,” plaagt mijn lief me dan. “In het diepst van je denken ben jijzelf namelijk een man.” “Duh. Ik kleed me in elk geval beter dan de meeste van jullie,” antwoord ik dan, maar verder geef ik hem gelijk. En zo raakt ook mijn vrouwelijkheid gereduceerd tot verschijning. Niks geest, niks identiteit. Wat allemaal waar is, en ikzelf maal allang niet meer om wat ik nu ben qua m/v, zolang ‘t maar niet al te macho wordt.

Veel mensen brengen tegenwoordig allerlei eigenschappen die vroeger strikt voorbehouden waren aan hetzij de ene sekse, hetzij de andere, in hun persoon samen. Dat betekent in feite dat ze niet heel zwaar meer tillen aan standaarddefinities van mannelijkheid en vrouwelijkheid: dat ze het een zijn staat ze niet in de weg het andere ook te beleven.

Het grote raadsel van travestie ligt voor mij daarom nog altijd hier in besloten: dat sommige mensen een andere verschijningsvorm nodig hebben om aan de beperkingen van hun rol of opvoeding te ontsnappen, een wormgat te vinden dat ze aan de do’s and don’ts van hun sekse kan laten ontsnappen. Zo ook Maarten ‘t Hart. Een groot deel van het genoegen dat travestie hem verschaft, bestaat eruit dat hij anders kan zijn dan hij voelt als man te kunnen zijn: hij spreekt over andere onderwerpen, hij gedraagt zich anders (eleganter, koketter, koopzuchtiger, met meer aandacht voor uiterlijkheden), hij beweegt zich anders. Zijn travestie vormt de doorgang tussen twee werelden die hijzelf als diametraal tegenovergesteld heeft gedefinieerd: die van mannelijkheid en die van vrouwelijkheid.

Maar die werelden zijn heel goed buiten de klerenkast te verenigen. Het enige dat daarvoor vereist is, zijn dames met ballen en mannen met compassie. Of met verbaasd-geïntrigeerde ogen.