Lies kwam op bezoek toen ik mijn eerste chemo’s kreeg. Ze zag er blakend gezond uit en was tot in haar vezels ontzet: Spainkie toch, ook dit nog, na al het eerdere. Drie chemo’s later lag ze zelf in het ziekenhuis en werd er een joekel van een tumor uit haar buik gehaald. Het kreng was al door de darmwand heen gegroeid en had haar lymfeklieren besmet.
Het werd ons allebei kort na elkaar schrijnend ingewreven: je kunt je opperbest voelen, hard werken, plezier scheppen in je leven en voelen dat alles in orde is, terwijl er intussen onzichtbaar, ongemerkt, ongeweten, iets in je groeit dat alles, maar dan ook àlles overhoop gaat halen. De dood woedt in je en zelf heb je niks door. Kanker is de ziekte van het ultieme bedrog.
De maanden erna was ze soms afhoudend over mijn ongerustheid. ‘Je doet of ik er slechter voor sta dan jij,’ zei ze kriegel, en ja, ze stond er slechter voor, maar pas toen ik vertelde dat ik er niet op vertrouwde dat het met mij goed zou aflopen, brak het ijs. Lies, die zich zo roerend over anderen kon ontfermen en altijd een arm of schouder klaar had, weerde andermens’ bezorgdheid liever af en wou niet beschermd worden.
Lies, door wie ik de moed kreeg om weer alleen te gaan wonen – mijn nieuwe huis was immers vlakbij het hare. Lies, die altijd als eerste mijn boeken las, nog voor de uitgever ze onder ogen kreeg. Lies, die hier studeerde voor haar marketingexamens omdat thuis teveel afleiding bood en keukenkastjes had die je kon schrobben. Lies, met wie ik altijd hete chocolademelk dronk. Lies, die de vrouw van haar leven vond. Lies, die ik zo weinig mocht zien in haar zwaarste maanden. Lies, die over een paar maanden ook vijftig had willen worden.
Lies stierf afgelopen weekend. Zaterdagnacht heb ik kaarsjes gebrand bij de deur van haar oude huis.
Goed leven kun je op veel manieren. Goed sterven – goed voor de sterver, goed voor de achterblijvers – kan denk ik slechts op één manier: met veel intimi bij je. Met je lievelingsmensen in de buurt die elkaar aflossen, die je hand zachtjes vasthouden, je gezicht aaien en je om beurten in je oor fluisteren: ‘Ik hou zo van je,’ en die elkaar tussentijds een beetje oplappen en afleiden. Nabijheid is alles, juist ook in de dood.
Lies stierf gelukkig niet alleen, haar vrouw hield haar hand vast en zei zonder twijfel de allerliefste woordjes, wat haar een grote troost zal zijn geweest. Maar twee mensen zijn te weinig om samen zo lang de dood in het gezicht te kijken. Er waren mensen die in die maanden ook dichtbij hadden horen te zijn: familie, vrienden. Om henzelf en om Lies, en om de pijn van haar vrouw te verzachten. Soms monopoliseert de liefde en beschadigt die andere relaties. Dat zoiets vermoedelijk uit angst gebeurt, maakt het uiteindelijk alleen maar tragischer.
Dingen delen is het enige dat ons redt. Pijn delen, liefde delen, verdriet en zorg delen is moeilijk, maar het is uiteindelijk het enige dat ons op de lange termijn overeind houdt.
Nawoord: De reacties op mijn stukje maken een verduidelijking nodig. Iedereen heeft het recht te sterven zoals hij of zij wil, en dat nabestaanden het soms moeilijk hebben met die keuzes is hun probleem maar doet aan dat recht werkelijk geen sodemieter af. Dat Lies zo jong stierf was vreselijk, voor haarzelf in de eerste plaats, maar ook voor iedereen om haar heen. Ik hield erg van haar, ze was een van mijn oudste vriendinnen, en we hebben elkaar door veel heengesleept.
Als Lies alleen had willen sterven, was dat okee geweest en of ik er last van had gehad deed dan niet terzake, want het ging om haar: zij was dodelijk ziek. Het probleem was echter dat haar echtgenote iedereen weghield, soms zelfs wegruziede. De laatste weken belde Lies haar oude vrienden vaker – meestal stiekem. Lies stierf alleen, niet uit eigen keuze. Lies hield enorm van mensen om zich heen en trok zich altoos aan anderen op. Over het verdriet van vrienden en familie die haar niet mochten zien in haar laatste maanden – daarover ging mijn column.
Prachtig geschreven Karin. Wrang, maar wel het beste stuk van maanden.
Goed leven is al zo verrekte moeilijk. En dan moet je ook nog ‘goed sterven’. Mijn god, hoe doe je dat? Ik wil sterven als een indiaan, mezelf afzonderen als ik denk dat het mijn tijd is. Alles wat gezegd moest worden is gezegd. Alle wangen die geaaid moesten worden zijn geaaid. De mensen van wie ik onvoorwaardelijk hield weten dat.
Dingen delen is niet reddend. Sommige dingen zijn niet te delen; mijn pijn, mijn liefde, verdriet en zorg zullen door een enkeling begrepen worden. Als ik sterf wil ik zeker mijn familie niet in mijn omgeving. Onder mijn familie versta ik moeder, zus, broer, schoonfamilie en aanhang. Van mijn gezin is mijn partner ook niet welkom, na jaren verstandshuwelijk is het sterven privé. Mijn kinderen mogen, maar hoeven niet.
Ruim anderhalf jaar weet ik dat het sterven nabij is. Ik word geen mopperende 60+er die langzamerhand vereenzaamt. Ik haal de 60 niet, zelfs niet in slechte gezondheid. Ik denk dat ik alleen kan sterven en daarin gelukkig kan zijn. Niet bang zijn voor de dood houdt mij overeind. Geen angst voor eenzaamheid helpt ook. Erkenning en acceptatie, respect voor mijn beslissingen zijn belangrijk.
Tot het zover is probeer ik tot het gaatje te leven, op mijn manier…
And so the coyotes are out there earnestly trying to arrange their lives to make more coyotes possible, not knowing that it is my forest, of course. And I am in this room from which I can sometimes look out at dusk and see them warily moving through the barren winter trees, and I am, I suppose, doing what they are doing, making myself possible and those who come after me. At such moments I do not know whose land this is that I own, or whose bed I sleep in. In the darkness out there they see my light and pause, muzzles lifted, wondering who I am and what I am doing here in this cabin under my light. I am a mystery to them until they tire of it and move on, but the truth, the first truth, probably, is that we are all connected, watching one another. Even the trees.
Arthur Miller, laatste woorden van zijn autobiografie “Timebends – A Life”
Karin, ik wil je graag complimenteren met je mooi geschreven in memoriam. Ik ben het met je eens dat je ook in je laatste uur niet alleen hoeft te zijn. Dat iemand daar wel voor kiest, dat doet pijn, dat moet je veel verdriet doen. Want je had haar willen geven wat zij jou bood: troost, liefde, begrip, medeleven. Die pijn lees ik tussen de regels door.
Wanneer ik sterf wil ik ook graag met mijn geliefden om mij heen zijn. Nog niet eerder had ik daar over nagedacht. Jouw bericht maakte deze wens in mij wakker. Of dat ‘goed sterven’ is, dat bepaal je alleen zelf. Niet iedereen wil met zichzelf worden geconfronteerd door de ogen van een ander. En dat is ieders goed recht, toch?
Iedereen veel dank voor de mooie woorden. Maar om een misverstand uit de weg te helpen: als ik schrijf dat een mens niet alleen moet hoeven sterven, dan doel ik niet op het laatste uur. In dit geval refereerde ik aan de laatste maanden.
Karin, wat een hartverscheurend stuk. Gecondoleerd.
Ik ben het wel met je eens. De laatste maanden, weken misschien, zouden gedeeld moeten worden. Een voor mij heel dierbaar persoon is overleden in bijzijn van haar gezin en ze heeft in de korte tijd tussen doodvonnis en sterven afscheid mogen nemen van allen die haar dierbaar waren. En dat is iets prachtigs. Voor haar zelf was het fijn, ze heeft iedereen nog even die laatste woorden kunnen zeggen, die laatste knuffel kunnen geven, vaarwel kunnen zeggen. En voor haar gezin en andere achterblijvers was het fijn. Ze dragen het niet alleen. Mensen begrijpen wat er is gebeurd, hebben het met eigen ogen gezien. Dat schept een onverbrekelijke band en biedt troost. Daarom ben ik het zo roerend met je eens en ik had het je zo gegund.
Ik wens je heel veel sterkte.
Karin, Wieteke – m’n hart loopt vol, m’n hart loopt over ~~~
“Goed sterven – goed voor de sterver, goed voor de achterblijvers – kan denk ik slechts op één manier: met veel intimi bij je. ”
Goed sterven doe je alleen, na afscheid te hebben genomen van wie je dierbaar zijn, met het gevoel dat je mag gaan. Dat is althans het gevoel dat ik, als achterblijver, heb overgehouden na het overlijden van dierbaren. De hand, de lieve woordjes, maken het sterven moeilijk(er). Niet voor niets ‘ontsnappen’ stervenden vaak op het moment dat de dierbare(n) even afwezig zijn. Er zijn, naar mijn onbescheiden mening, dingen die je niet kunt delen en sterven is er daar één van. Wat Wieteke schrijft komt dicht in de buurt van wat ik zie als ‘goed sterven’, maar misschien denk ik daar tezijnertijd anders over. De tijd zal het leren…
Gecondoleerd, Karin. In principe ben ik het helemaal met je eens, als je een leven gedeeld hebt dan is het goed voor beide partijen ook de laatste maanden te delen. Zeker voor degenen die achterblijven is dat makkelijker te dragen. Maar misschien dat je vriendin dat niet kon. Als zij gewend was degene te zijn die steun gaf, een bemoedigend woord sprak, dan kostte het haar misschien veel te veel energie om die situatie in een periode dat ze doodziek was en al haar krachten nodig had om te draaien. Dat zegt nog niets over haar gevoel voor degenen die haar na stonden, misschien wilde ze zelfs dat iedereen haar zou herinneren zoals ze tijdens dat bijna 50-jarig leven is geweest.
Zelf heb ik ook de neiging, hoewel ik een erg open mens ben dat veel deelt en dat ook prettig vindt, als het er écht op aankomt me op mezelf terug te trekken en mijn kracht uit mezelf te halen, zonder anderen erbij. Dat zegt niets over de kwaliteit van mijn vriendschappen, die is heel goed. Het zegt iets over mezelf en de manier waarop ik me het beste staande houd. Dieren trekken zich ook terug als ze ernstig ziek of stervende zijn. Misschien zit het ook een beetje in de genen.
Prachtig verwoord,toch is delen van je meest heftige emoties enorm moeilijk..Voor wie vaardig is met de pen/computer is dat een “makkelijke” manier die emoties onder woorden te brengen. Ik merk tenminste dat ik dingen makkelijker opschrijf en langst die weg deel met allerlei mensen die me dierbaar zijn(geworden) dan face to face. Met je ziel onder de arm aankloppen bij een vriendin is een stuk lastiger. Al weet je dat de bedoelingen goed zijn en de emotie oprecht,je kwetsbaar opstellen doe je niet graag.
Ik hoop dat je het gemis van de laatste maanden een plaatsje kan geven,zodat je de emotie van het verlies kan beleven…sterkte!
[Dingen delen is het enige dat ons redt. Pijn delen, liefde delen, verdriet en zorg delen is moeilijk, maar het is uiteindelijk het enige dat ons op de lange termijn overeind houdt.]
wat een waarheid!!
Ben het eens met de stelling dat als je zeer ernstig ziek (en aan het dood gaan) bent je makkelijk stevig de neiging krijgt je op jezelf terug te trekken en anderen daardoor eerder in een zekere mate van bescherming te brengen/ houden. Je wilt immers anderen dit niet aandoen in de zin van anderen zo min mogelijk (geestelijke) “schade” berokkenen.
Het verbaast, verwondert en intrigeert mij diep, hoe mensen die (christelijk) geloven zo rustig en zelfs blij kunnen sterven. Doodgaan is transfiguratie. Het zit allemaal zo mooi in mekaar, dat het hier toch niet mee kan ophouden. Juist om te kunnen sterven heb je levenskracht nodig, nóg een reden. De geprogrammeerde celdood is een actief proces. Niks ‘rek eruit’. De tijd raakt niet op, ook onze tijd niet (zie Bergson). De natuur is onsterfelijk, wij zijn natuur, dus wij zijn onsterfelijk. Wij zijn van nature zó verbonden zijn dat als één van ons sterft, wij allemaal mee sterven, zoals wij ook mee kunnen lijden en mee hebben geleefd. Geen kosmische eenzaamheid. Je leeft ook niet voor jezelf maar voor een ander. Of anderen. En zoals veroudering voor-ingeprogrammeerd is, zo is doodgaan dat toch ook. ‘Het is logisch om te sterven want anders gingen we concurreren met onze kinderen’ en ‘het valt te bezien of de mens wel in staat is om te leven zonder de dood’ (NGC). Respect voor ouderen heeft volgens mij te maken met het besef dat die eerder doodgaan en dus geholpen moeten worden om hun deal rond te maken, die zij hier (op aarde) sluiten.
Voor Lies.
Toen in Amsterdam.
Maar een paar uur.
En toch zo veelzeggend, zo intens.
Momenten van stil begrip.
Jouw warm persoon om me heen.
Door jou werd het leven een stuk lichter.
Dank je.
Mareike
(nichtje)
Mooi geschreven?? Hoezo??!! En wat als degene zelf ervoor gekozen heeft om bepaalde personen wel te spreken en andere zeker niet. En dat is bij jou gebeurd Karin. De afzondering is opzettelijk geweest. Het was goed zo. Zij heeft zelf gekozen om daar te blijven en niet hier in Holland een stuk gemeengoed te worden. En in de laatste uren zijn wij( degene die zij op verzoek heeft laten komen) bij haar geweest.
Vorig jaar heb jij een stuk geschreven met initialen en er werd jou Nadrukkelijk verzocht om dat niet meer te doen. Zij hield daar niet van, zij wilde dat niet. En wie haar Gekend zou hebben, zou dat beamen. En nu is zij net uit ons leven en prompt gebruik jij haar om jou frustraties uit de weg te ruimen, nl. dat JIJ niet gebelt bent!. Tegen de wil van haar in zet jij nu haar hele naam in de krant. Zij heeft dit niet gewilt, zij wil dit niet! Wie ben jij dan om dat wel te doen?! Respecteer de keuzes van een lief mens!!
Joan, Karin W is niet het zusje van Lies. Ze is het zusje van de weduwe van Lies.
Karin W: Lies belde me vaak, zelfs nog een paar dagen voor haar dood. Ze wou me graag zien, en niet alleen mij: ook anderen had ze graag nog gezien. Maar dat kon helaas niet want Lies werd jaloers bewaakt.
De column en reacties erop gelezen hebbende, verbaast het me van sommigen dat een stervende kennelijk gemeenschappelijk bezit wordt. Mensen die menen een dierbare die gaat overlijden te MOETEN zien.
Iemand die sterft zit op een totaal andere frequentie dan vele dierbaren om haar of hem heen. De stervende neemt op haar of zijn manier afscheid van dierbaren. De partner (indien aanwezig) is dan vaak een soort vertegenwoordiger van die wensen naar de buitenwereld toe, omdat hij of zij 24 uur per dag in de nabijheid is.
Niemand kan bepalen hoe een ander zou moeten sterven. Dit kun je alleen bepalen op het moment dat je zelf sterft. Respect voor de wensen van een zieke lijkt me vanzelfsprekend. Respect opbrengen voor de partner van de overledene een noodzaak. Een noodzaak voor een partner die het al moeilijk genoeg heeft zonder de omgeving die meent beter te weten hoe het moet.
Gecondoleerd met de dood van je zusje, Karin W. Je zult ongetwijfeld veel pijn hebben om haar verlies en waarschijnlijk is dat de reden waarom je zo hard en liefdeloos naar andere Karin doet. Dat is helemaal niet verstandig, je gaat jezelf daar echt niet beter door voelen. Karin heeft respectvol en liefdevol over je zusje gesproken, haar herdacht op de manier die haar paste. Daar had ze alle recht toe, omdat zij óók een vriendin was.
Dat ze daarbij ook wat belerende woorden sprak over monopoliserende liefde, en over de manier waarop een mens behoort te sterven, ik kan me voorstellen dat je je daaraan stoorde. Er bestaat geen “model” voor leven of sterven. Goddank niet. Maar misschien kun je wel respecteren dat andere Karin ook net een vriendin verloren heeft waar ze veel om gaf en die ze heeft gemist, de laatste maanden voor haar dood.
“Zij heeft zelf gekozen om daar te blijven en niet hier in Holland een stuk gemeengoed te worden.”. Kennelijk weet iedereen waar “daar” is, maar ik weet het niet, dus vraag ik het maar: Waar/wat is “daar”? Ik begrijp die opmerking in de titel over “1000 kilometer” ook nog steeds niet. Is dit metaforisch bedoeld, of gaat het om iemand die in het buitenland gestorven is?
lieve Karin,
Ook ik ben geschrokken van de genegenheidscomepetitie die losbarstte toen DMD (de mooie dame) stervende was. Ik dacht dat zulke dingen alleen voorkwamen in columns in de Libelle of Mijn Geheim, maar niets bleek minder waar. Het werkte deels op mijn lachspieren, maar ik heb er ook heel wat tranen over vergoten. Toen heb ik besloten om uitsluitend nog te huilen om het verlies van DMD en niet meer vanwege intriges, gedoe en andere meuk. Dat huilt een stuk beter.
Pien
Hallo allemaal,
Op het moment dat jullie dit lezen, ben ik al heengegaan.
Mijn beste vriend zet dit hier online op mijn eigen verzoek.
Ik wil alleen sterven, zéker na zoveel jaren (8) alleen te
hebben gestaan met mijn terminale ziekte, die langzaam
maar zeker mijn lichaam uitholde en mijn levens-krachten
tot nul reduceerde. De ziekte die mij als enige de baas kon.
Sterven moet ik tóch zelf doen, nietwaar? Ik ben er klaar
voor. Het liefst glijd ik geleidelijk aan weg… tot ik over ga.
Lieve mensen: wees niet bang voor de dood, hij hoort bij
het leven. Voor dee een te laat, voor de ander te vroeg,
echter zelden te gerechter tijd. Het ga jullie allen goed.
Aan degeen, die 21 namens John Friesing geschreven heeft.
Ondanks dat je het 8 jaar hebt zien aankomen – ik neem aan dat jij daarvan ook op de hoogte was – blijft een overlijden altijd moeilijk. Ik wens jou en andere betrokkenen sterkte met de situatie.
Het allerbeste, Janus.