De bomen spiegelden zich in het gebroken glas, en de wolken kregen er barsten van. Op een hoek van het Auschwitz-monument zette een meneer met zorgvuldige gebaren een waxinelichtje neer en stak het aan. Ik legde mijn bloemen op een andere hoek en maakte een langzaam rondje om de glazen panelen: drie stappen, minuutje stilstaan; drie stappen, minuutje stilstaan. Tussendoor keek ik hoe het perspectief veranderde: hoe het licht na elke drie stappen anders brak, de spiegelingen veranderden, de lucht lichter of donkerder was geworden. Hoe een kras zich hield in de tijd.
Meer mensen kwamen er gedenken. Geen toespraken, geen taptoe, geen protesten; alleen bloemen, een kaarsje en aandacht. Het was de stilste plek van de stad, die avond. Daarom was ik daar.
Ik dacht aan de homoseksuelen die ooit hun plek moesten veroveren bij Dodenherdenking: ook zij waren massaal opgepakt en zo mogelijk vergast, maar ze waren er niet welkom: hun verzoek om officieel een krans te leggen, werd in 1970 afgewezen. Het argument? Het zou niet juist zijn ‘mensen tegenover elkaar op te jagen over de ruggen van de doden’. Twee jongens, Enno den Daas en Ad van Delden, werden dat jaar bij de nationale herdenking op de Dam gearresteerd toen ze alsnog een krans in de vorm van een roze driehoek poogden te leggen. Die arrestaties leverden zoveel commotie op dat de Federatie Studentenwerkgroepen Homoseksualiteit het jaar erna officieel een krans kon leggen.
Daags na Dodenherdenking zat ik aan bij een Vrijheidsmaaltijd. Ik raakte in gesprek met een dame wier moeder in 1914 op Kattenburg was geboren, net te vroeg om zich het Aardappeloproer te heugen. ‘Was zij als Oranje geboren, dan zou ze een uitstekende koningin zijn geweest,’ zei ze, getuigend van een ongeëvenaard democratische inborst.
Met een andere vrouw – jong, zwart, betrokken – raakte ik in gesprek over verzet. Wanneer doe je dat, in opstand komen? Durf je de enige te zijn? Is het verstandiger eerst anderen om je heen te verzamelen? Als je als enige in het geweer komt, ben je dan geen makkelijk mikpunt? Maar als dat niet lukt, en je alleen niet durft: heb je dan de slachtoffers die na jou worden gemaakt, niet in zekere zin op je conto?
Iemand bracht die avond een toost uit en zei dat vrijheid bovenal een werkwoord is: je kon haar niet op een voetstuk hijsen of in een doosje bewaren. Je kunt vrijheid alleen doen: haar nastreven, beleven, doorgeven, koesteren en bevechten.
Daags erna poseerde ik voor de Zondagsschilders: een kleine twintig mensen, van ervaren tot novice, die zich allemaal toelegden op de portretkunst. Ik zat twee uur doodstil en staarde naar een vlek op de pilaar voor me. Als ik lang keek, loste de vlek zich voor mijn ogen op en moest ik eromheen kijken voor ik hem weer kon ontwaren. Na afloop werden de portretten voor me uitgestald: twintig perspectieven op precies hetzelfde, en elk ervan was radicaal anders.
Foto: Arthena – Eigen werk (uitsnede), CC BY-SA 4.0
Dit verhaal doet me denken aan die keer, dat Zenon alleen op de Dam ging staan met een bord. Hij had nog niet gecheckt of er medestanders waren, maar iemand moest de aktie beginnen, en omdat niemand anders het deed, deed hij het maar.
Na 9/11/01 moordaanslag NY, Moordaanslag Pim Fortuyn, aanslag Amersfoort Koningindag, Bomaanslag op Dam Amsterdam en nu schreeuwlelijke man ook op dam dodenherdenking, schreeuwende spandoek in Schiedam ?? : ‘Churchill massamoordenaar’ enzovoorts, maar dodenherdenking doe ik al jaren niet meer ondanks mijn dovenstilte ( geintje ). Wil er toch niet weer aandenken hoe mijn families vluchtten, te voet van Groesbeek naar België Denderwindeke, waar mijn moeder net geboren was. Bijna Ongewenst kind, 11e kind van mijn grootouders ( 48 jaar en 60 jaar ), mijn andere Oma/zus/Opoe als Joodse Duitsers vluchtten van Duitsland naar Nederland waar ze echt dachten dat hier beter waren, alle herinneringen oprakelen uit de mond van Oma/zus/Opoe. Zelfs sprak Opoe over haar 1e wijlen man: Mieneman als ze in dronken bui was. Hoe de verre neef van Opoe in concentratiekamp werd doodgeschoten bij prikkeldraad omdat hij het leven niet meer zag. helemaal herhalingsvatbaar, zo laf ben ik ook niet om niet aan dodenherdenking bij te wonen. Nee, dat doe ik toch niet. Al mijn gedachten toch jaarlijkse blijven ontrafelen, ook mijn Oma ( met 11e kind !!!) had het zwaar: Ongewenste kind van haar vertrokken vader die ze bijna nooit zag. Van WOI leerde haar moeder, dus mijn overgrootmoeder, haar Amerikaanse/Canadeze soldaat kennen, altijd affaires met hem, als hij er was. Als verliefde stel was ook maar de vraag, omdat mijn Oma nooit oversprak, niets wilde weten. Oma was de oudste dus, maar als ze 18e werd, kwam haar vader ineens voor de deur, gaf cadeau ( weet wel wat het was ) en ging met haar eigen moeder weer verder. Dat was het. Later vertrok hij weer terug naar Amerika. Nooit meer gehoord. Overgrootmoeder leed eronder met haar enorme verdriet acher, Oma moest werken als dienstmeisje in Groesbeek, ontmoette mijn Opa. Zal haar gedachten wel wezen zijn: Zo wil ik met hem trouwen, klaar, mijn kinderen in huis!!! Trouw gebleven tot de dood, alle twee. Het was haar wens van arme ongewenste dochters, Overgrootmoeder, Oma, mijn moeder en ik ook helaas….( per ongeluk , dan kwam ik er dan, zo had mijn moeder niet gewild, reageerde altijd iets wat mij zéér deed, harde smoel tegen mij …bla bla bla. ), tot het gevolg van mijn kant: Nooit meer kinderen, klaar punt! Zo wilde ik mijn kinderen nooit aandoen, zeker niet! Ook kan ik het ook niet, wegens mijn toffe geaardheid.
An dodenherdenking dus wil ik nooit erbij zijn, omdat het anders alles weer oprakelt, tot alle herinneringen van die alle moeders van mijn moeders kant, alle moeders van mijn vaders kant, dan ben ik er dus. No way! Ik ben mijzelf, gedachten naar fijne herinneringen hoe ze mij opvoedden, zo leuk was het wel. Amen!
Oja, eff vervolgverhaaltje: Mijn Oma werd dus 18e , haar vader eerste keer gezien, haar moeder weer affaire in bed, liet Oma dus achter….vervolg: Opoe werd zwanger….ja hoor, van dezelfde vader !!!! 18 jaar verschil !!!!!!! Nog mooier: Oma en haar 18 jaar jongere zus Lina leken sprekend op elkaar, net waterdruppels, net twins. Bizar!