[Gesproken column voor De Praktijk.]
Heeft u ooit een woord geroken? Weet u eigenlijk welke smaak de kleuren van de regenboog hebben? Vindt u sommige getallen prettiger aanvoelen dan andere? Bij het woord ‘gras’ kunnen we ons meteen de geur van een zojuist gemaaid gazon voor de geest halen, en als je ‘appeltaart’ zegt is het niet moeilijk in gedachten kaneel te ruiken. Die verbinding tussen woord en geur is een soort ingesleten herinnering, geboren uit herhaling, die we naar believen kunnen oproepen.
Er zijn mensen die ongewonere associaties hebben. Voor hen hebben alle letters kleuren – een o is wit, een c is paars – en heeft elk woord een eigen, heel specifiek kleurpatroon. Of klank en smaak zijn voor hen verbonden: een piano-akkoord smaakt naar chocolade, het geluid van een rijdende auto smaakt naar citrusvruchten, een rinkelende telefoon naar peper. Dat zijn – anders dan dat gras en die appeltaart van de meeste mensen – geen zintuiglijke kruisverbanden die door ervaring zijn gelegd: wie zulke verbindingen maakt, doet dat van kindsafaan en is verbaasd dat andere kinderen niet horen dat elke kleur een eigen geluid maakt of dat alle dagen van de week een eigen vorm hebben.
Zulk samengaan van zintuigen heet synesthesie. Ongeveer één op de 25 mensen heeft het, de meesten in zwakke vorm. Uitgesproken synestheten zijn zeldzaam. Sterke synestheten zien vormen, kleuren of beweging bij geluiden. Woorden hebben voor hen smaak of kleur, geluid heeft een vorm, dagen en maanden hebben een kleur of patroon. Maandag is een driehoek, dinsdag is rood, woensdag smaakt naar gehakt, donderdag klinkt als een cello, zaterdag is een lichtflits en zondag ruikt naar ammoniak.
Voor kunstenaars is zo’n zintuiglijke uitbreiding van het assortiment natuurlijk een godsgeschenk: ze kunnen registers bespelen die anderen niet kennen, ze zien rijker, ze horen meer. Een gesprek danst over tafel en verschiet van kleur, een symfonie is een geografisch landschap, een schilderij klinkt als een vrouwenlach. Kandinsky, Nabokov, Liszt en Rimbaud waren allemaal synestheet, die hun gave goed wisten te gebruiken en wiens werk erdoor aan diepgang won.
Bij mij roepen woorden vaak beelden of beweging op, dat is geloof ik meteen de reden waarom ik mijn handen altijd zo druk beweeg als ik praat – ik schets de woorden, ik teken hun patronen in de lucht. Op één vlak heb ik het heel sterk. Als mensen iets over hun eigen of andermens’ psychologie uitleggen – ‘Als ik dit zeg reageert zij altijd zo’ – zie ik direct een soort abstract schema voor me van bewegende patronen, van blokken die elkaar voortduwen of afstoten. Voor mijn geestesoog – hebben echte synestheten een geestesneus? – ontvouwt zich een kaart met pijlen, zoiets als Napoleon getekend zou kunnen hebben als hij zijn legermanoeuvres op papier zette. En op de een of andere manier helpt me dat te begrijpen wat er nu achter de zojuist beschreven reactie zit.
Een echte synestheet ben ik niet, ik ben jammer genoeg meer een soort zondagsrijder in het gebied van de gecombineerde zintuigen, een amateursynestheet. Ik vind het een jaloersmakende eigenschap. Alleen vraag ik me wel af hoe lawaaierig het leven van een synestheet is. Als een synestheet zijn ogen dichtdoet, worden dan de kleuren stil?
Voyelles
A noir, E blanc, I rouge, U vert, O bleu: voyelles,
Je dirai quelque jour vos naissances latentes:
A, noir corset velu des mouches éclatantes
Qui bombinent autour des puanteurs cruelles,
Golfes d’ombre; E, candeurs des vapeurs et des tentes,
Lances des glaciers fiers, rois blancs, frissons d’ombelles;
I, pourpres, sang craché, rire des lèvres belles
Dans la colère ou les ivresses pénitentes;
U, cycles, vibrements divins des mers virides,
Paix des pâtis semés d’animaux, paix des rides
Que l’alchimie imprime aux grands fronts studieux;
O, suprême Clairon plein des strideurs étranges,
Silences traversés des [Mondes et des Anges]:
—O l’Oméga, rayon violet de [Ses] Yeux!
Mooi, Hetty, dankjewel!
Voor wie het Engels beter machtig is dan het Frans, hier een vertaling:
Vowels
A black, E white, I red, U green, O blue: vowels,
I shall tell, one day, of your mysterious origins:
A, black velvety jacket of brilliant flies
which buzz around cruel smells,
Gulfs of shadow; E, whiteness of vapours and of tents,
lances of proud glaciers, white kings, shivers of cow-parsley;
I, purples, spat blood, smile of beautiful lips
in anger or in the raptures of penitence;
U, waves, divine shudderings of viridian seas,
the peace of pastures dotted with animals, the peace of the furrows
which alchemy prints on broad studious foreheads;
O, sublime Trumpet full of strange piercing sounds,
silences crossed by [Worlds and by Angels]:
–O the Omega! the violet ray of [His] Eyes!
Niet m’n favoriete dichter, maar ik vind wel dat zijn naam er bij moet staan:
Arthur Rimbaud.
Mooie column over een interessant verschijnsel.
Heb je Oliver Sacks gelezen: zijn boek musicofilia behandelt dit fenoneem en die man schrijft heerlijk toegankelijk. Is echt erg leuk om te lezen. Allerlei tonen/noten hebben hun eigen kleur. Maar hij schrijft nog over veel meer bijzonderheden waarbij muziek een vreemd loopje met je brein neemt. Echt een aanrader.
Dit herken ik. Als ik tegen mensen zeg dat het cijfer 8 voor mij duidelijk bruin gekleurd is en de 6 oranje-achtig , etc. ,dan kijken ze me aan alsof er een klein steekje los zit bij mij. Deze ,meestal niet zo felle kleuren, zie ik b.v. ook bij de dagen van de week. Vroeger dacht ik dat iedereen dat zo zag.
de test die meestal wordt gebruikt om echte synesthesie te ontdekken:
schrijf een lijstje met de associaties die je ziet/ruikt/proeft/hoort/etc, leg het weg en maak 2 maanden later weer zo’n lijstje; vergelijk dan of beide lijstjes nog overeenkomen.
Het valt ook een beetje te leren is mijn ervaring, en het kan nuttig zijn om je geheugen te trainen (bijvoorbeeld als je kleuren bedenkt bij lettercombinaties is het makkelijker om nieuwe woorden te leren).
Opvallend is ook dat het voornamelijk voorkomt bij mensen met een hoog IQ.
Dat doet me denken aan een citaat uit Dune (Frank Herbert).
What senses do we lack that we cannot see and cannot hear another world all around us?
Wat vreemd eigenlijk dat het met iets abstracts als dagen van de week gebeurt, het verschil tussen maandag en dinsdag lijkt me verre van instinctief.
Fascinerend, maar (waarschijnlijk omdat ik niet anders gewend ben) niet helemaal mijn kop thee. Een klein beetje dan weer wel.
moos geeft iets aan wat inderdaad kenmerkend is voor synesthesie (weet ik van iemand die het heeft) en wat het tegelijk een minder jaloersmakende aandoening maakt: het gaat in de regel om associaties die heel erg vast liggen. Dat betekent ook dat er op zich weinig creatief potentiëel in zit.
Iets vergelijkbaars ervaar ik zelf met het vatbaar zijn voor (gedachten)associaties. Dat ben ik veel sterker dan de meeste mensen, maar daar hoort ook bij dat ik al 20 jaar bij elk plakje kaas dat ik schaaf in dezelfde auto door dezelfde bocht op de Klaprozenweg in Amsterdam Noord rijd. Om van het koppelen van negatieve gevoelens aan bepaalde kleuren (een migraine-aanval krijgen bij het zien van een oud-roze kleurpotloodje, gelukkig zoekgeraakt) of geluiden (muziek) maar te zwijgen. En dat zijn dan dingen die niet te negeren zijn. Met een beetje geluk verdwijnen ze na een tijd. En ze ontstaan, ongeveer zoals paddestoelen. Hè, waarom denk ik daar nou weer aan….
http://www.youtube.com/watch?v=a3DbScY8Ais
Muziek en eten koppel ik soms aan elkaar, maar dat zijn eerder herinneringen, behouden woorden dezelfde kleur of smaak in een andere taal? Hoe komen mensen dan aan die associaties en komen deze overeen tussen verschillende synestheten?